Hús dagsins: Aðalstræti 50

Flestir þekkja húsið Sigurhæðir, hús þjóðskáldsins séra Matthíasar Jochumssonar en það reisti hann árið 1903 og átti þar heima til dánardægurs, 1920. Sigurhæðir voru ekki hans fyrsta heimili á Akureyri, því hingað fluttist hann árið 1887. Kom hann sér þá fyrir í 38 ára gömlu húsi við Aðalstræti, sem áður hafði gegnt hlutverki prentsmiðju. Og öðrum 38 árum - og einni öld betur síðar - stendur umrætt fyrsta heimili þjóðskáldsins á Akureyri enn, og er nr. 50 við Aðalstræti. Það sem heita má óvenjulegt í tilfelli Aðalstrætis 50 er, að það er vitað með nokkurri vissu hvenær það er byggt, en það er á huldu hver byggði!

Aðalstræti 50 er einlyft timburhús, bindingshús, með háu og bröttu risi og stendur á lágum steingrunni. Á bakhlið er einlyft viðbygging með einhalla, aflíðandi þaki og inngönguskúr á framhlið með tröppum að gangstétt. Á þekju að framanverðu eru tveir smáir kvistir, annar smærri en hinn. Sexrúðupóstar eru í gluggum, bárujárn á þaki og slagþil á veggjum. Grunnflötur hússins er 12,29x7,64m. Upprunalega er húsið aðeins 4,25m á breidd, en viðbygging á bakhlið er 3,39m. Inngönguskúr á framhlið er 2,25x2,20m. Á Aðalstræti 50 má finna, líklega smæstu glugga á húsi á Akureyri en þeir eru á hliðum inngönguskúrs. Greinarhöfundur áætlar, að þeir gætu verið á stærð við A4-blað (29x21cm) eða jafnvel enn smærri.

Sem fyrr segir var Aðalstræti 50 orðið 38 ára þegar Matthías Jochumsson fluttist þangað. Reyndar hlaut það ekki númerið 50 við Aðalstræti fyrr en tveimur áratugum síðar. Það var árið 1849 að Björn Jónsson, verslunarmaður og fyrrum bóndi keypti húsið nánast fullbyggt á uppboði. Hver það var sem hóf byggingu hússins, og missti svo á uppboði er ekki vitað (sbr. Hjörleifur og Hanna Rósa, 2012). En Björn keypti húsið og lauk við byggingu þess. Ári síðar, þegar manntal var tekið, var Björn Jónsson, titlaður hvorki meira né minna en „verzlunar- og þjóðarfulltrúi“ búsettur í húsi nr. 40 á Akureyri verslunarstað. Ásamt honum áttu í heima „húsi 40“ kona hans, Anna Árnadóttir frá Syðri-Reistará, börn þeirra Magnús og Þorgerður, tökupilturinn Jón Jónsson og systkinin Jakobína og Ari Arabörn sem voru vinnufólk hjá fjölskyldunni. Það er ekki víst, að hús nr. 40 sé Aðalstræti 50, Björn var líkast til búsettur nyrst í bænum á þessum árum enda þótt hann ætti þetta hús; nánar um það rétt á eftir. Björn Jónsson var fæddur að Hólum í Hjaltadal árið 1802, uppalinn m.a. í Auðbrekku í Hörgárdal (Manntal 1816) þar sem faðir hans, Jón Jónsson frá Grenjaðarstað var sóknarprestur. Björn hafði fengist við verslunarstörf, búskap og gegnt ýmsum embættisstörfum þegar hann fluttist til Akureyrar. Hann var bóndi á Möðruvöllum í Hörgárdal (1835) og síðar í Dunhaga í sömu sveit og árið 1845 var hann „factor“ í Höndlunarstað Hvanneyrarsóknar, sem er væntanlega Siglufjörður. Á 40 árum mun Björn hafa átt [...] heimili á hálfum tug bæja við Eyjafjörð (Jón Hjaltason 1990:129). Það mun hafa verið árið 1847, að Björn og fjölskylda hans fluttu til Akureyrar (sbr. Jón Hjaltason 1990:118). Björn mun hafa keypt húsið með það fyrir augum koma þar fyrir prentsmiðju en samkvæmt Jóni Hjaltasyni (1990:122) var hann búsettur nyrst í bænum, þar sem hann gegndi verslunarstörfum í umboði Þórðar Daníelssonar. Það er því óvíst, að hús nr. 40 sé Aðalstræti 50.

Það var einmitt sama ár og Björn keypti húsið og lauk við það, að hann fór fyrir stofnun félags um að koma á fót prentsmiðju, sem þjóna myndi Norður- og Austuramti. Hafði þá landsfjórðungurinn verið án prentsmiðju í rúma hálfa öld, er Hólaprentsmiðja var lögð niður árið 1799. Prentsmiðjuna átti að kaupa frá Danmörku og kaupverðið áætlað 1600 dalir. Skemmst er frá því að segja að hugmyndum þessum var almennt vel tekið og á rúmum tveimur árum náðist að safna fyrir prentsmiðjunni. Þann 14. apríl 1852 fékkst konungsleyfi fyrir prentsmiðjurekstri. Var það enginn annar en Jón Sigurðsson, þá skjalavörður í Kaupmannahöfn, sem gekk frá kaupum á prentverkinu fyrir hönd prentsmiðjufélagsins. Og það var um sumarið 1852, að prentsmiðjan, pappír og annar búnaður kom á land á Akureyri og var komið fyrir í húsi Björns Jónssonar. Bauð hann félögum sínum í prentsmiðjunefndinni húsið til leigu og voru þeir ekki á einu máli um þá ráðstöfun, en sættust þó á það. Þóttu þeim húsið óhentugt (sbr. Jón Hjaltason 1990:122) og má geta sér til, að það hafi mögulega vaxið þeim í augum, hve húsið var mjótt. En í upphafi var húsið aðeins rúmir 4 metrar á breidd. Nú var prentsmiðjan komin undir þak og þá var aðeins eftir að ráða prentara. Til þeirra starfa var ráðinn Helgi Helgason, sem þá var yfirprentari einu prentsmiðju landsins (fram að stofnun prentsmiðju Björns og félaga), Landsprentsmiðjunnar. Og í ársbyrjun árið 1853 hóf fyrsta blaðið, sem prentað var hér, göngu sína og hét það Norðri. Ritstjóri þess var téður Björn Jónsson, fyrsta árið í samvinnu við Jón Jónsson, alþingismann á Munkaþverá. Hér hefur aðeins verið stiklað á mjög stóru um upphaf prentsmiðjureksturs á Akureyri en áhugasömum er bent á afar ítarlegan kafla í 1. bindi Sögu Akureyrar (bls. 117-133) eftir Jón Hjaltason.

Því er stundum ranglega haldið fram, að Steinhúsið við Norðurgötu, sem gengur undir nafninu Gamla Prentsmiðjan, hafi verið fyrsta prentsmiðja bæjarins en það er aldeilis ekki svo, því sú prentsmiðja var stofnsett um 30 árum síðar. Það býður svo kannski upp á enn frekari misskilning, að stofnandi þeirrar prentsmiðju hét einmitt líka Björn Jónsson! Þegar rætt er um Prentverk Björns Jónssonar er átt við prentsmiðju Björns yngri. Umrædd prentsmiðja, sem Jón Sigurðsson keypti í umboði prentsmiðjunefndar Björns eldri og félaga í Danmörku og lét flytja til Akureyrar, gekk undir nafninu Prentsmiðja Norður – og Austurumdæmis. Það fór nú reyndar svo, þegar fram liðu stundir (1879), að Björn Jónsson yngri keypti prentverkið af þeirri prentsmiðju.

Björn Jónsson mun hafa flust í prentsmiðjuhúsið við Aðalstræti árið 1853. Gegndi hann stöðu ritstjóra Norðra til ársins 1856 að Sveinn Skúlason tók við ritstjórastöðunni og prentsmiðjunni. Þremur árum síðar flutti hann prentverkið í hús sem hann hafði keypt af Wilhelmínu Lever. Ekki var sá flutningur um langan veg, því umrætt hús var næsta hús sunnan við Björn. Sveinn var nokkuð stórhuga, byggði við m.a. við húsið, en rekstur Norðra og prentsmiðjunnar gekk illa og fór það svo, að Sveinn varð gjaldþrota og prentsmiðjureksturinn í hættu. Fór það þó svo, að fyrrum prentsmiðjustjórinn, Björn Jónsson, tók aftur að sér reksturinn og á stofnári Akureyrarkaupstaðar, 1862, fluttist prentverkið aftur í hús Björns Jónssonar. Nú hóf göngu sína nýtt blað, Norðanfari, en Sveinn Skúlason taldi sig eiga Norðranafnið. En Björn lét það ekki á sig fá, heldur hóf einfaldlega útgáfu nýs tímarits, sem bar nafnið Norðanfari. Björn sá um Prentsmiðju Norður- og Austurumdæmis til ársins 1875 en þá tók Skapti Jósepsson við henni. (Björn átti raunar ekki prentverkið, heldur félagið um prentsmiðjuna). Ætla mætti, að þá hefði Björn ákveðið að láta af störfum, enda orðinn 73 ára gamall. En svo var nú aldeilis ekki, því Björn stofnsetti sína eigin prentsmiðju; Prentsmiðju Norðanfara og hélt áfram ritstjórn og útgáfu þess blaðs. Síðasta tölublað Norðanfara var prentað 29. ágúst 1885. Hafði þá blaðið og reksturinn verið í járnum og Björn reynt að höfða til áskrifenda, sem virtust af lokaorðum í blaðinu að dæma, þó nokkrir hafa trassað að greiða áskrift, að gera upp útistandandi skuldir. Helst vildi hann fá greitt í peningum eða innskrift í reikning í verslunum fjórðungsins. Einnig getur hann þess, að honum sé „kærkomin borgun“ í hvítri eða mislitaðri ull, vel þveginni og þurrkaðri, harðfiski, vel verkuðu smjöri og kjöti, mör og slátri – helst úr veturgömlu, sauðum og geldum ám. Grípum niður í síðustu orð Norðanfara: Vegna þess, að hjer ónefndur maður, hafði boðið mjer í brjefum til mín, að taka að sjer blaðið Nf. og prentsmiðjuna, og jeg gefi honum kost á því, og í fullri von um að þetta myndi verða, útvegaði jeg mjer eigi pappír í sumar til áframhalds blaðinu, en þar eð maður þessi virðist alveg horfinn frá fyrirætlan þessari neyðist jeg til að hætta fyrst um sinn við útgáfu blaðsins, vegna þess og líka skuldanna. En vinnist mjer aldur og heilsa og jeg fái grynnt á skuldum mínum, er ekki ólíklegt að Norðanafari hefji göngu sína á ný.

Akureyri, 29. ágúst 1885.

Björn Jónsson

Af þessu má ráða, að þrátt fyrir allt var hinn aldni og skuldugi ritstjóri ekki af baki dottinn hvað blaðaútgáfu varðaði. En Birni auðnaðist hins vegar ekki að leggja frekari stund á þá iðju því hann lést 20. júní 1886, rúmum mánuði eftir 84 ára afmælisdag sinn. Af Prentsmiðju Norður- og Austurumdæmis er það hins vegar að segja, að hana keypti Björn Jónsson yngri árið 1879. Það er dálítið athyglisvert, í ljósi þess að prentsmiðjureksturinn hafði löngum verið erfiður og skuldir miklar, að undir prentsmiðju sína reisti Björn yngri eitt stærsta hús Oddeyrar á þeim tíma. Og það steinhús, hlaðið úr blágrýti, sem gera má ráð fyrir að hafi verið mikið dýrara en hefðbundið timburhús. Og við andlát Björn Jónssonar eldri keypti alnafni hans einnig prentverk Norðanfara.

Árið 1887 fluttist hingað séra Matthías Jochumsson er hann réðist sem sóknarprestur á Akureyri. Hann mun hafa byggt við húsið til vesturs um leið og hann fluttist hingað inn. Ekki er að finna byggingaleyfi fyrir þeirri framkvæmd en sagt að Matthías hafi fengið nágranna sinn, Jón Christian Stephánsson, til að annast bygginguna (sbr. Hjörleifur og Hanna Rósa 2012). Þess má geta, að í viðbyggingu lét hann innrétta veglegan vínskáp og er hann enn til staðar í húsinu, þó ekki sé þar geymt vín (sbr. Anna Guðný Sigurgeirsdóttir (Kristín Aðalsteinsdóttir) 2017: 59). Árið 1897 fékk Matthías leyfi til að endurbyggja „skúr eða fjós“ norðan við hús sitt. Árið 1903 fluttist Matthías Jochumsson í nýtt og veglegt hús sitt, Sigurhæðir, skammt sunnan og ofan Torfunefs. Hingað fluttist þá og eignaðist húsið Kristján Árni Nikulásson. Hann er titlaður löggæslumaður í manntali 1903 en mun auk þess að vera lögregluþjónn hafa verið söðlasmiður. Árið 1903 búa þau hér, Kristján Nikulásson, kona hans María Jónsdóttir, átta börn þeirra og vetrarstúlka, Jónína Jónsdóttir. Auk þeirra eru hér tvær konur, líklega leigjendur, þær Guðrún Davíðsdóttir húskona og Guðlaug Helgadóttir saumakona.

Árið 1916 var Aðalstræti 50 virt til brunabóta. Þá var því lýst á eftirfarandi hátt: Íbúðarhús á lágum steingrunni með háu risi. Kjallari undir litlum parti af húsinu. Áfast við bakhlið hússins er skúr að stærð 12,2x3m. Á gólfi við framhlið eru 3 herb. og forstofa. Við bakhlið eldhús og búr og eitt herbergi. Á lofti 2 herbergi og geymsla (Brunabótafélag Íslands 1916: nr.26). Að grunnfleti var húsið sagt vera 12,2x4,4m og 4,4m hátt. Veggir voru timburklæddir, þak pappaklætt og 20 gluggar á húsinu, fjórir ofnar og tvær eldavélar í húsinu. Reykháfar voru taldir of þunnir og sagðir 2 rör í gegnum loft og þekju. Að auki stóðu á lóðinni geymsluhús og fjós, sem munu hafa verið rifin um 1944 þegar Þórður Friðbjarnarson eignaðist húsið (sbr. Hjörleifur Stefánsson 1986:99).

Kristján Nikulásson lést árið 1917 og eignaðist sonur hans, Jón Björn Kristjánsson húsið. Árið 1924 eignast húsið Sigurpáll Jónsson. Árið 1925 fékk hann leyfi til að breikka skúr vestan við hús sitt um 1 metra og hækka hann, á þann hátt, að þak yrði jafnhátt og á vesturhlið framhúss (sbr. Bygg.nefnd Ak. 1925: nr.572). Þar gæti verið kominn geymsluskúr, sem stendur vestan við hús en samkvæmt Fasteignaskrá er byggingarár hans 1925. Hvort að hann sé að einhverju leyti byggður upp úr byggingum, sem Matthías reisti um 1897 er óvíst en af orðalagi bygginganefndar má ótvírætt ráða, að skúrinn hafi þegar verið risinn. Ekki er ósennilegt, að Sigurpáll hafi einnig sett á húsið steinblikk en sú klæðning, sem var móðins á 4. áratug 20. aldar var á húsinu fram undir aldamót 2000. Um svipað leyti eða síðar gæti gluggum hafa verið breytt, settir í þá einfaldir þverpóstar í stað margskiptra pósta. Sú aðgerð kallast því lítt geðfellda nafni að „augnstinga“ hús.

Árið 1942 eru tvær fjölskyldur búsettar í Aðalstræti 50. Annars vegar téður Sigurpáll Jónsson, kona hans Þorgerður Björnsdóttir og sonur þeirra, Jón Arinbjörn. Í sömu íbúð er búsettur Ólafur Árnason, mjólkurfræðingur frá Húsavík, sem líklega hefur verið leigjandi hjá þeim. Á móti þeim Sigurpáli og Þorgerði búa þau Þórður Friðbjarnarson smiður og Anna Sigurgeirsdóttir. Hann var Skagfirðingur, fæddur á Keldum í Sléttuhlíð en hún var frá Helluvaði í Mývatnssveit. Ásamt þeim er nýfæddur sonur, sem hlaut nafnið Sigurgeir Bernharð og bróðir Önnu, Jón Sigurgeirsson, lögregluþjónn. Þórður varð síðar minjavörður og gegndi Minjasafninu á Akureyri frá stofnun þess árið 1962. Árið 1944 er Þórður orðinn eigandi hússins og er skemmst frá því að segja, að núverandi eigandi hússins er sonardóttir Þórðar, Anna Guðný Sigurgeirsdóttir. Á árunum kringum 2000 stóð hún fyrir gagngerum endurbótum á húsinu með það að markmiði, að færa það sem næst upprunalegu útliti, m.a. skipti út þverpóstum fyrir sexrúðugluggu og steinblikk vék fyrir slagþili. Auk mikilla framkvæmda innanstokks. Ekki er hægt að segja annað, en að þessar endurbætur hafi heppnast virkilega vel. Kristín Aðalsteinsdóttir tók viðtal við Önnu í mars 2016 í tengslum við bókina Innbær. Húsin og fólkið: Ég [Anna] er oft spurð hvernig sé að búa í þessu gamla húsi. Ég þekki ekki annað, hér hef ég átt heima alla ævi, 54 ár. Húsið heldur mjög vel utan um mig og hér er mjög góður andi. Þetta er fjölskylduhús, afi minn og amma keyptu húsið 1942, pabbi er fæddur hér, ég er hér upp hjá ömmu og afa. Mér fannst gott að ala börnin mín uppalin í húsinu og nú njóta barnabörnin þess að koma hingað (Anna Guðný Sigurgeirsdóttir (Kristín Aðalsteinsdóttir) 2017: 59). Fjölskylduhús segir Anna Guðný, en það er í raun tilfellið með flest þessi elstu húsa Aðalstrætis, að þau hafa gengið milli kynslóða frá fyrri hluta 20. aldar. Það hlýtur að bera því ótvírætt vitni, að fólki líður einstaklega vel í þessum geðþekku húsum, en Anna Guðný minnist þarna einnig á góðan anda.

Aðalstræti 50 er sérlega geðþekkt og fallegt hús og til mikillar prýði. Endurbætur á því fyrir aldarfjórðungi hafa lukkast stórkostlega og nostrað hefur verið við smáatriði t.d. hlaðinn reykháf. Þá hafa hinir örsmáu gluggar í forstofuskúrnum verið látnir halda sér, einhverjum hefði eflaust þótt lítið mál að fella þá undir slagþil. Umhverfi hússins er líka einstaklega skemmtilegt, lóðin er vel gróin og í góðri hirðu og líkt og víðar á þessum slóðum væri jafnvel hægt að tala um landareign, því lóðin er meira en 3000 fermetrar og nær langleiðina að Kirkjugarðinum. Áberandi er mjög gróskumikill og stæðilegur silfurreynir fast sunnan við stafn hússins. Norðan við húsið er brunnur, sem líklega er frá svipuðum tíma og húsið var byggt. Hann fannst við endurbætur á lóðinni um 2001 og var við það tækifæri mokað upp úr honum og hann gerður upp með álíka glæsibrag og húsið sjálft. Var það hinn valinkunni hagleiksmaður Hólmsteinn Snædal, sem mestan veg og vanda hafði að þeirri framkvæmd. Er þetta eini af 16 brunnum Innbæjarins, sem varðveist hefur. Brunnurinn hlaut viðurkenningu Húsverndunarsjóðs árið 2016. Aðalstræti 50 var friðað í B-flokki þjóðminjalaga árið 1978, í hópi fyrstu húsa bæjarins, sem friðlýst voru. Árið 1990 var húsið svo aldursfriðað skv. lögum frá 1989. Hvort brunnurinn sé friðaður sem slíkur er greinarhöfundi ókunnugt um, en það ætti hann svo sannarlega að vera. Húsið myndar skemmtilega heild ásamt næsta nágranna sínum, Aðalstræti 52 og eru þessi hús einkar áberandi frá þjóðveginum fram Eyjafjörð og að flugvelli, handan Innbæjartjarnar. Það væri hreinasta stórslys ef skipulagsyfirvöldum hugkvæmdist einhvern tíma, að byggja stórhýsi á þessum slóðum austan Aðalstrætis eða vestan Drottningarbrautar og skyggja þannig á þessa einstöku götumynd!

Myndirnar af Aðalstræti 50 eru teknar 15. ágúst 2009 og 16. febrúar 2025 en einnig fylgir mynd, sem sýnir þátttakendur í Trjágöngu Skógræktarfélags Eyfirðinga virða fyrir sér silfurreyninn mikla, 31. ágúst 2014. Myndin af Steinhúsinu, Gömlu Prentsmiðjunni í Norðurgötu á Oddeyri er tekin 19. júní 2022.

Heimildir

Björn Jónsson. 1885. Háttvirtir og heiðviðru kaupendur Norðanfara Í Norðanfara, 59.-60. tbl. 24. árg. 29. ágúst.

Bygginganefnd Akureyrar. Fundargerðir 1857-1902. Fundur nr. 11, 28. júní 1859. Fundargerðir 1921-30. Fundur nr. 572, 1. sept. 1925. Óprentað, óútgefið; varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins: Gjörðabækur Akureyrarbæjar | Héraðsskjalasafnið á Akureyri

Brunabótafjelag Íslands. 1917. Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 . Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins: https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f117_1_virdingabok_1916_1917?fr=sY2VhYTQzODI5ODU

Hjörleifur Stefánsson. 1986. Akureyri: Fjaran og Innbærinn byggingarsaga. Reykjavík: Torfusamtökin.

Hjörleifur Stefánsson, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2012. Húsakönnun- Fjaran og Innbærinn. Minjasafnið á Akureyri. Pdf-skjal á slóðinni  https://husaskraning.minjastofnun.is/Husakonnun_153.pdf.

Jón Hjaltason. 1990. Saga Akureyrar I. Í landi Eyrarlands og Nausta 890–1862. Akureyri: Akureyrarbær.

Kristín Aðalsteinsdóttir. 2017. Innbær. Húsin og fólkið. Akureyri: Höfundur gaf út.

Prentsögusetur. 2016-25. Veflægt gagnasafn Prentsöguseturs, slóðin https://prentsogusetur.is/

Ýmsar upplýsingar af islendingabok.is, manntal.is, herak.is og timarit.is