Hús dagsins: Aðalstræti 42

Það var árið 1850 að til „Akureyrar verzlunarstaðar“ sem svo nefndist í manntölum, flutti Sigurður nokkur Sigurðsson timburmaður, frá Langavatni í Grenjaðarstaðarsókn. Hann hafði áður verið búsettur á Espihóli, og hefur væntanlega komið þar í tíð tengdaforeldra sinna, Hallgríms Helgasonar og Guðrúnar Sigurðardóttur, sem þar voru bændur á árunum 1828 til 1835. (Það ár er Sigurður reyndar skráður í manntali að Hrauni í Öxnadal, þar sem foreldrar hans bjuggu). Sigurður kvæntist dóttur þeirra, Sigríði Hallgrímsdóttur, og áttu þau áfram heima á Espihóli eftir að Hallgrímur og Guðrún fluttu þaðan. En það var semsagt árið 1850, að Sigtryggur og Guðrún fluttust í verslunarstaðinn. Lóð fékk Sigurður syðst úr landsspildu Ara Sæmundssonar umboðsmanns, sem átti þar nokkurn veginn svæðið þar sem nú eru lóðirnar 38-42 við Aðalstræti. Reisti Sigurður hús nokkra metra sunnan við nýlegt hús Ara og er þar komið Aðalstræti 42. Um var að ræða hús með nokkuð hefðbundnu lagi, ein hæð með bröttu risi og torfþaki. Helsta sérkenni hússins, kvisturinn jarðfasti á framhlið kom ekki fyrr en 1904. Árið 1850 eru Sigurður, Guðrún, fjögur börn þeirra og 24 ára „kennslupiltur“ að nafni Jón Sigurðsson búsett í húsi nr. 61 í Akureyri verzlunarstað. Sigurður sat í fyrstu bygginganefnd Akureyrarbæjar en fyrsti fundur hennar var haldinn 29. maí árið 1857. Fyrsta verk nefndarinnar var að afgreiða byggingarleyfi fyrir fjórum húsum, en af þeim stendur eitt enn, í Aðalstræti 74. Með Sigurði í nefndinni voru Eggert Briem sýslumaður, sem lögum samkvæmt átti að eiga sæti í nefndinni, Jóhann G. Havsteen, Björn Jónsson og Edvard Eilert Möller. Jóhann og Björn voru kosnir af bæjarbúum en Möller og Sigurður voru útnefndir af amtmanni (sbr. Jón Hjaltason 1990:170). Sigurður hefur væntanlega setið þarna sem fagmaður í byggingariðn. Á meðal verka Sigurðar má nefna Bægisárkirkju en hann mun hafa teiknað hana, mögulega sem „undirverktaki“ fyrir Þorstein Daníelsson frá Skipalóni, sem almennt eru eignaðar teikningar (sbr. Ágúst Sigurðsson 2009:218).

Aðalstræti 42, eldri og fremri hluti, er einlyft timburhús á lágum steingrunni með háu risi og með miðjukvistum. Á framhlið skagar kvisturinn fram um tæpan 1,5 metra og er því um nokkurs konar útskot að ræða. Bakálma hússins er steinsteypt með flötu þaki og kjallari undir hluta hennar sem gegnir hlutverki bílskúrs. Þá er mikil steypt verönd suður af viðbyggingu. Á framhúsi eru krosspóstar í flestum gluggum, þverpóstar í nokkrum, lárétt panelklæðning (vatnsklæðning á veggjum) og bárujárn á þaki. Vindskeiðar á kvisti og þakkanta á stöfnum prýðir útskorið kögur. Á bakbyggingu er bárustálklæðning á veggjum og dúkur á þaki. Grunnflötur framhúss er 7,71x5,57m, kvistbygging 3,15x1,44m. Viðbygging er 11,44x6,00m og tengist eldra húsi með 4,72x1,8m tengibyggingu. Niðurgrafinn bílskúr er 5,28x6,98m að utanmáli (Mál fengin af teikningum Loga Más Einarssonar).

Eigendasaga hússins fyrstu áratugina virðist nokkuð óljós, sem og raunar æviferill Sigurðar Sigurðssonar og Sigríðar Hallgrímsdóttur. Í Eyfirðingum segir Stefán Aðalsteinsson (2019:156) um Sigríði: Veit ég fátt um hana og hún er ekki skráð með dánardægur á islendingabok.is, einungis að hún sé fædd 24. ágúst árið 1816. Þá virðist heimildum ekki bera saman um dánardægur Sigurðar; skv. Hjörleifi Stefánssyni (1986:90) og Steindóri Steindórssyni (1993:257) lést Sigurður árið 1869 en á islendingabok er hann sagður hafa lifað heilum áratug lengur, sagður hafa látist á Oddeyri í júní 1879. Það mun hins vegar hafa verið um 1866 eða 1869 sem sonur þeirra Sigurðar og Sigríðar, eignaðist húsið. Í Húsakönnun 1986 er Sigurður, alnafni og sonur Sigurðar, sagður hafa erft húsið 1869 en í Húsakönnun 2012 er hann sagður hafa keypt það árið 1866. Þegar rennt er í gegnum manntalsvefi er hins vegar ekki að sjá, að Sigurður og Sigríður hafi átt nokkurt barn að nafni Sigurður. Elsti sonur þeirra hét hins vegar Sigtryggur og fluttist hann til Ameríku árið 1893. Sigtryggur Sigurðsson er væntanlega hinn „meinti“ Sigurður úr Húsakönnunum. (Ath. Lesendum sem þekkja meira til þeirra Sigurðar Sigurðssonar og Sigríðar Hallgrímsdóttur í Aðalstræti 42, einhverjir mögulega afkomendur þeirra, er velkomið að senda greinarhöfundi upplýsingar í athugasemdum á arnorbl.blog. tölvupósti á hallmundsson@gmail.com og símanúmer höfundar má einnig finna á ja.is) Einhvern tíma, líklega seint á áttunda áratug 19. aldar eignaðist Elín Einarsdóttir Thorlacius húsið og mun hún hafa nýtt það sem gistirými. En hún rak veitinga- og gistihús þar sem nú er Aðalstræti 44, nefnt Elínarbaukur.

Um 1890 mun Kristján Jósefsson hafa eignast húsið. Hann var fæddur á Oddeyri haustið 1858, sama ár og búseta hófst þar og því líklega með þeim fyrstu sem þar fæddust. Nafn Kristjáns er ekki að finna í bókunum bygginganefndar frá þeim árum en hann mun hafa byggt kvistinn mikla framan á húsinu, skömmu eftir að hann eignaðist það. Mögulega hefur hann um svipað leyti skipt torfþakinu, sem upprunalega var á húsinu, út fyrir hefðbundið timbur- og pappaþak. Ekki er vitað nákvæmlega hvenær Kristján eignaðist húsið, en árið 1890 er hann búsettur í húsi nr. 22 á Akureyri. Þá búa þar tvær fjölskyldur: Annars vegar fyrrnefndur Kristján og kona hans, Guðfinna Antonsdóttir frá Arnarnesi í Hörgárdal, þrjú börn þeirra, Margrét, Magðalena og Vilhelm Anton og vinnukonan Guðrún Jónsdóttir frá Hrísey. Hins vegar þau Páll Fr. Magnússon og Guðný Friðbjarnardóttir, sonur þeirra Magnús Valdimar og móðir Páls, Guðrún Jónsdóttir. Guðný var dóttir Friðbjarnar Steinssonar bóksala og Guðnýjar Jónsdóttur yfirsetukonu í Friðbjarnarhúsi. Í manntali árið 1902 eru aðeins Kristján og Guðfinna og börn þeirra búsett hér; Páll Friðrik og Guðný fluttust árið áður til Saskatchewan í Kanada.

Árið 1904 fékk Kristján leyfi Bygginganefndar Akureyrar til að reisa kvistbyggingu við hús sitt sem samkvæmt beiðni hans má vera 5 til 6 ál. frá norðri til suðurs og allt að 2 ál. framar en húsið, þó því aðeins að ekki komi í bága við þá húsalínu, sem nú er fylgt eftir uppdrætti af þeim hluta bæjarins (Bygg. nefnd. Ak. 1904: nr.268). Kvisturinn mikli er þannig reistur 1904. Þessi breyting á húsinu, miðjukvistur sem skagar út fyrir framhlið, er nokkuð svipuð og Sigurður Sigurðsson járnsmiður gerði á húsi sínu innar í Fjörunni, Aðalstræti 66. Þótt líkindi séu nokkur og húsin með svipuðu lagi er þó nokkuð greinilega um frábrugðnar hannanir að ræða; kvisturinn hér skagar mun lengra út heldur en á Aðalstræti 66. Kvisturinn á Aðalstræti 66 er líka byggður mun fyrr, eða um 1880. Árið 1906 byggir Kristján aftur við húsið, að þessu sinni 6x6 álna (3,8x3,8m) skúrbyggingu vestan við hús sitt (sbr. Bygg.nefnd. Ak. 1906: nr. 317). Ekki kemur fram úr hvaða efni hann reisti bygginguna en í brunabótamati áratug síðar er talað um skúrbyggingu við bakhlið úr steinsteypu. Þá hefur verið um að ræða eina af fyrstu steinsteyptu byggingum á Akureyri. Annars er Aðalstræti 42 lýst svo í umræddu brunabótamati: Íbúðarhús, einlyft með háu risi, kvisti er gengur fram úr húsinu, á lágum steingrunni. Lengd 7,5m breidd 8,4m hæð 5,6m tala glugga 16. Útveggir: timbur, járnvarið að nokkru leyti.Þak: timbur pappaklætt. 2 ofnar 1 eldavél. Við bakhlið hússins er skúr úr steinsteypu stærð 4,4x4x2m [lengd x breidd x hæð]. Á gólfi undir framhlið eru 2 stofur og forstofa, við bakhlið eldhús og búr. Á lofti 3 íbúðarherbergi og gangur (Brunabótafélag Íslands 1916: nr. 29).

Árið 1915 bókar Bygginganefnd, að Kristján fái að færa útidyr hússins og breyta gluggaskipan (sbr. Bygg.nefnd. Ak. 1915: nr. 421). Það er ekki útskýrt frekar, en höfundur getur sér þess til, að áður hafi útidyrnar verið á kvistinum en þær færðar á núverandi stað, norðan við kvistinn, og gluggi settur á kvistinn í staðinn. Á raflagnateikningum frá um 1922 (ath. tengill vísar ekki endilega á rétta teikningu – það þarf að fletta á síðu 26/45). Það er alltént ljóst, að útidyrnar hafa þá verið komnar á núverandi stað. Skúrbyggingin frá 1906 vekur nokkrar spurningar: Það má skilja sem svo, að hún sé reist sem viðbygging við húsið en orðalagið „vestan við húsið“ gæti í raun hvort heldur sem er gefið til kynna, að byggt hafi verið frístandandi hús vestan við húsið eða byggt hafi verið við húsið. Uppgefin breidd hússins (8,4m) í brunabótamati gefur til kynna viðbyggingu og raflagnateikningin frá 1922 tekur af öll tvímæli um, að viðbygging var til staðar syðst á bakhlið. En hún er hins langt frá því að vera 3,8 eða 4 metrar á breidd, eins og segir í byggingarleyfi og brunabótamati. Í teikningum að viðbyggingu hússins segir, að viðbyggingin vestan við hafi verið frá árinu 1954. Hvort heldur sem skúrinn frá 1906 hefur verið áfastur húsinu og byggt við hann eða honum skipt út fyrir aðra viðbyggingu árið 1954, eða staðið stakur á lóðinni, er allavega ljóst, að hann er löngu horfinn.

Samkvæmt manntölum eru þau Kristján og Guðfinna og Magðalena, dóttir þeirra, búsett hér til ársins 1926. Ári síðar eru aðrir íbúar, en Kristján enn skráður eigandi hússins. Hvað varðar eignarhald Aðalstrætis 42 árið 1928 ber heimildum ekki saman, samkvæmt Húsakönnun 1986 er Magðalena Ottersted Kristjánsdóttir (Jósepssonar) eigandi hússins en í manntali 1928 er eigandi sagður Jakob Jakobsson. Hins vegar stendur neðan við nafn hans „Ottersted“ og gæti það gefið til kynna, að Magðalena hafi átt húsið skamma hríð og selt Jakobi það. En ári síðar, 1929, er Jakob eigandi hússins og býr þar ásamt konu sinni, Þorgerði Helgadóttur og sex börnum. Jakob, sem fæddur var að Munkaþverá en ól manninn m.a. í Torfufelli, Kjarna og á Syðra- Laugalandi, m.a. sem vinnumaður og léttadrengur, fram að fullorðinsárum varð síðar skipstjóri og gegndi því starfi um árabil. Í manntali 1940 er hann skráður verkamaður. Árið 1944 er enginn skráður til heimilis í Aðalstræti 42 en ári síðar er elsti sonur Jakobs og Þorgerðar, Indriði orðinn eigandi hússins. Kona hans var Kristveig Hallgrímsdóttir, dóttir Hallgríms Helgasonar og Matthildar Grímsdóttur yfirsetukonu, sem átt höfðu, og búið, í Aðalstræti 44 frá árinu 1918. Þau Indriði og Kristveig, höfðu þannig átt heima hlið við hlið frá unglingsárum. Í Aðalstræti 42 bjuggu þau alla sína tíð eftir það og í Húsakönnun 1986 er Indriði eigandi hússins. Hann lést árið 1993.

Árið 2010 hófust miklar framkvæmdir við Aðalstræti 42, gerðar eftir teikningum Loga Más Einarssonar, núverandi menningar-, nýsköpunar- og háskólaráðherra. Byggt var við húsið til vesturs og norðurs, bakbyggingin rifin, og undir norðurhluta viðbyggingarinnar var felldur bílskúr, sem ekið er inn í af götu, en húsið stendur um 2 metrum hærra en götubrúnin líkt og mörg önnur hús á þessum slóðum. Miðuðust þessar framkvæmdir við það, að sem minnst rask yrði á yfirbragði gamla hússins og er viðbyggingin með skýrt og greinilega afmörkuð frá eldra húsi, svo það fái að njóta sín til fulls. Þegar kemur að því að nýta hús frá miðri 19. öld eða þaðan af eldri eru ýmis úrlausnarefni. Húsin eru oftar en ekki smá og þröng og stækkunar oft þörf, svo þjóna megi kröfum íbúa eða eigenda. Og það verða þau vissulega að gera, hús eru ekki eingöngu safngripir þrátt fyrir merka sögu og fagurfræðilegt gildi, þau þarf að nýta. Þessi aðferðafræði að byggja við eldri hús og skapa þannig aukarými með nútímalegum frágangi, án þess að raska yfirbragði gamla hússins er til algjörrar fyrirmyndar og má sjá hana m.a. í næsta húsi sunnan við, Aðalstræti 44 og Aðalstræti 52. Þess má geta, að í síðarnefnda húsinu býr Hallgrímur, sonur Indriða Jakobssonar og Kristveigar Hallgrímsdóttur. Eiginkona Hallgríms í Aðalstræti 52 er Kristín Aðalsteinsdóttir, fyrrverandi prófessor, sem árið 2016 heimsótti 80 hús í Innbænum og tók viðtöl við íbúa þeirra, og út kom á bók ári síðar, Innbærinn. Húsin og fólkið. Meðal annars heimsótti hún Aðalstræti 42 þar sem eigendurnir, Rúna Alexandersdóttir og Þorvaldur Ingvarsson höfðu eftirfarandi að segja: Húsið keyptum við 2014, hér er okkar annað afdrep. Við erum flutt suður en bjuggum á Akureyri í 18 ár og höfum sterkar taugar til bæjarins. Það er góður andi í húsi, börnin okkar hljóta að finna það því þau sækja í að koma hingað. Nýja viðbyggingin er sérstaklega vönduð. Veröndin sunnan við húsið [við viðbygginguna] er mikið notuð og síðan er enn stærri pallur ofar í brekkunni (Kristín Aðalsteinsdóttir (Rúna Alexandersdóttir og Þorvaldur Ingvarsson) 2016:53). Einnig bæta þau Rúna og Þorvaldur við, að lóðin sé skemmtileg, stór og skjólgóð og þar sé góð jarðarberjaspretta.

Aðalstræti 42 er friðað hús vegna aldurs og til mikillar prýði í einni elstu og rótgrónustu götumynd bæjarins. Húsið og umhverfi þess er í afbragðs góðri hirðu og gefur kvisturinn mikli á framhliðinni húsinu skemmtilegt og einkennandi yfirbragð. Húsaröðin við Aðalstræti blasir einkar skemmtilega við þeim, sem leið eiga um Drottingarbrautina, til eða frá Flugvellinum eða fram í fjörð. Ekki spillir umhverfið fyrir, brekkan ofan Aðalstrætis er að mestu skógi vaxin og skartar sérlega fallegum litum á haustin. En auðvitað er umhverfi Innbæjarins fallegt árið um kring.

Meðfylgjandi myndir eru teknar 16. febrúar 2025 og 29. maí 2010.

Heimildir

Ágúst Sigurðsson. 2009. „Trékirkjan á Bægisá og síra Arngrímur Halldórsson“. Í Heima er bezt 5. tbl. 59. árg. 1. maí.

Bygginganefnd Akureyrar. Fundargerðir 1902-21. Fundur nr. 268, 4. júní 1904 Fundur nr. 317, 18. sept. 1906. Fundur nr. 421, 15. sept. 1915. Óprentað, óútgefið; varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins: Gjörðabækur Akureyrarbæjar | Héraðsskjalasafnið á Akureyri

Brunabótafjelag Íslands. 1917. Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 . Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins: https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f117_1_virdingabok_1916_1917?fr=sY2VhYTQzODI5ODU

Hjörleifur Stefánsson. 1986. Akureyri: Fjaran og Innbærinn byggingarsaga. Reykjavík: Torfusamtökin.

Hjörleifur Stefánsson, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2012. Húsakönnun- Fjaran og Innbærinn. Pdf-skjal á slóðinni  https://husaskraning.minjastofnun.is/Husakonnun_153.pdf.

Jón Hjaltason. 1990. Saga Akureyrar I. bindi. Akureyrarbær.

Kristín Aðalsteinsdóttir. 2017. Innbær. Húsin og fólkið. Akureyri: Höfundur gaf út.

Stefán Aðalsteinsson. 2019. Eyfirðingar. Akureyri: Sögufélag Eyfirðinga.

Steindór Steindórsson. 1993. Akureyri höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík: Örn og Örlygur.

Ýmsar upplýsingar af vefnum m.a. islendingabok.is, manntal.is, herak.is og timarit.is.