Sérfræðingar með sérþarfir

TRÉ VIKUNNAR XXVI

Tré eru sérfræðingar. Hver tegund býr yfir sérþekkingu og sérþörfum sem eru aðrar en hjá næstu tegund. Á þessari sérfræðiþekkingu er samkeppni þeirra um ljós, vatn, næringu og annað sem trén þurfa grundvölluð. Ef til væri sérstakt himnaríki fyrir trjátegundir má gera ráð fyrir að þar sé hæfilegur raki, fullt af aðgengilegum næringarefnum, hlýtt og bjart en þó ekki um of, fullt af sambýlisörverum sem hjálpa til en lítið um sveppi sem leggjast á lifandi vefi og enn minna um plöntuétandi afræningja. Svona staðir eru vandfundnir í henni veröld.

Ýmiss tré geta vaxið við mjög sérhæfð og í sumum tilfellum ákaflega erfið skilyrði. Þau lifa ekki af nema skilyrðin henti þeim betur en öðrum trjám sem annars gætu vaxið á sama stað. Þannig kemur sérfræðikunnáttan fram.

Landnám

Tré hafa lítið um það að segja hvar fræ þeirra lenda. Þau treysta gjarnan annað hvort á vind eða dýr til að dreifa fræjunum. Um það hefur áður verið fjallað, t.d. í þessum pistli.

Fræin geta flækst heilmikið um, bæði í tíma og rúmi. En þegar það loks spírar á nýjum stað má segja að teningunum sé kastað. Eftir það getur það truðla fært sig úr stað, nema ef við teljum rótarskot og sveiggræðslu til ferðalaga. Svo má vel vera að spendýrategundin sem telur sig viti borna geti flutt trén, en það er önnur saga. Eftir að fræið spírar, eða trjáplöntu er plantað verður ekki aftur snúið. Tréð verður að gera sitt besta til að lifa við þær aðstæður sem því er skaffað af duttlungum náttúrunnar. Fyrir ung tré getur þetta verið heilmikil áskorun. Það er öldungis óvíst að staðsetningin henti þörfum trjánna. Þá reynir á sérfræðiþekkinguna. Þegar þau vaxa upp er eins og þau hafi sameinast um slagorðið: „Rétt tré á réttum stað“.

Áður en við segjum skilið við fræin má nefna sérfræðiþekkingu stafafurunnar, Pinus contorta. Hér á landi eru ræktuð strandkvæmi hennar og innlandskvæmi. Útlitsmunur þeirra er töluverður þegar vel er að gáð og kvæmin hafa þróast til að nýta sér mismunandi aðstæður. Skógareldar eru miklu algengari í meginlandsloftslagi en í röku strandloftslagi. Þetta hefur orðið til þess að innlandskvæmin dreifa fræjum sínum helst í kjölfar skógarelda. Þá eru bestu tækifærin til að fræin geti orðið að trjám. Þess vegna opnast könglarnir ekki nema við mikinn hita. Skógareldarnir opna þá! Ef við viljum ná fræi úr meginlandskvæmum stafafurunnar er einfaldast að setja þá í bakaraofn. Strandkvæmin haga sér ekki svona en opna köngla sína án þess að mikinn hita þurfi til enda skógareldar fátíðir í rakanum.

Þarfir trjáa

Hvert tré þarf hæfilegt magn af birtu, hæfilegan raka, skjól við hæfi, heppileg næringarefni, hita við hæfi og svo mætti lengi telja. Þarfir og kröfur tegunda geta verið mismunandi. Ekki nóg með það. Þarfir mismunandi kvæma innan tegunda geta einnig verið mismunandi. Mismunandi eiginleikar kvæma og tegunda ráðast af þeim umhverfisþáttum sem þau hafa þróast við. Verður nú lítillega fjallað um suma þessara þátta og sérfræðingar skilgreindir í hverjum flokki.

Birta

Mjög er misjafnt hvaða kröfur tré gera til birtu. Sum eru ljóselsk, önnur skuggþolin. Svo eru sum sem geta verið skuggþolin framan af ævinni, eins og t.d. reynir, en þurfa meiri birtu með auknum aldri.

Almennt má segja að svokölluð frumbýlistré, svo sem birki, Betula spp., elri, Alnus spp. og víðir, Salix spp. séu ljóselskar tegundir. Þær vaxa gjarnan fremur hratt í æsku. Aðrar tegundir þurfa minni birtu en þiggja skjólið sem frumbýlistrén veita. Má þar nefna þin, Abies spp. og þallir, Tsuga spp. Skuggþolnu síðframvindutrén vaxa oft hægar en frumbýlingarnir, enda liggur þeim ekkert á. Þeirra tími mun koma.

Sumir segja að ungum beykitrjám sé beinlínis fremur illa við mikla sól, enda hafa þau þróast í dimmum laufskógum. Sjálf kasta fullorðin beykitré miklum skugga. Þau hleypa mjög litlu ljósmagni í gegnum krónuna og til jarðar. Það hentar afkvæmum þeirra vel. Að auki er í beykiskógum feikigott skjól fyrir öllum vindum. Þetta eru kjöraðstæður fyrir ungar beykiplöntur en einnig fyrir ývið. Því má gjarnan finna stöku ýviðartré í beykiskógum. Við þessar aðstæður getur það tekið heila öld fyrir ýviðinn að ná um tíu metra hæð. Það gerir ekkert til. Ýviðurinn er ekkert að flýta sér. Margt getur hent tré í uppvexti sem vaxa svona hægt. Ef til vill kemur hjartardýr og étur af því eins og einn áratug af greinum. Eða eitt beykitréð fellur og kremur ýviðinn undir sér. Við þessu hefur tegundin brugðist með því að leggja óvenju hátt hlutfall kolefnisbindingar sinnar í ræturnar. Ef eitthvert áfall hendir tréð búa ræturnar yfir varaforða sem nýtist trénu ljómandi vel til að bæta fyrir skaðann.

Af þessum sökum er ýviður æði oft margstofna í skógum Evrópu. Meginstofninn hefur mátt þola margt en tréð gefst ekki upp. Þar sem ýviðurinn getur orðið miklu, miklu eldri en beykið er nokkuð öruggt að það mun lifa flest beykitrén í skóginum. Þolinmæði er dyggð.

Aðgengi að vatni

Rétt eins og hjá okkur mannfólkinu geta tré haft mismikinn áhuga á drykkju. Sum tré þrífast prýðilega í þurru landi og ræturnar beinlínis drukkna í of miklum raka. Önnur eru aldrei glaðari en í hálfgerðri bleytu en veslast upp í þurrki. Þau vilja aldrei láta renna af sér. Mjög fáar trjátegundir eru samt þannig úr garði gerðar að þær kjósi að standa í bleytu. Við slíkar aðstæður geta ræturnar beinlínis drukknað og þar með drepst tréð. Of mikil drykkja er engum holl.

Í hinum stóra heimi eru þó ýmiss fenjatré þekkt. Slík tré hafa sérstakar loftrætur sem standa upp úr vatni og sjá til þess að trén drukkni ekki. Á því jarðsögutímabili sem kallast tertíer uxu slík tré á Íslandi. Þegar kólna tók dugði sérfræðingsþekking þeirra ekki til og þau dóu út. Þau gátu ekki aðlagast kaldari tíð. Hér er nánar sagt frá þeim.

Smellið hér til að lesa allan pistilinn.

Sigurður Arnarson er í stjórn Skógræktarfélags Eyfirðinga

Vikulega birtist pistillinn Tré vikunnar á vef Skógræktarfélags Eyfirðinga. Orðið hefur að samkomulagi að Akureyri.net birti hluta hvers pistils í því skyni að vekja athygli á skrifunum.