Þróunarskref í þágu velferðar barna

Í ljósi sífellt flóknari áskorana í samfélagi nútímans er brýnt að félagsfærni barna sé ræktuð markvisst innan grunnskólans, þar sem öll börn stunda nám, bæði formlegt og óformlegt. Þar er hægt að vinna með beinum og óbeinum hætti að jöfnuði þeirra og velferð.

Menntastefna Akureyrarbæjar leggur ríka áherslu á heildræna menntun þar sem félagslegir þættir eru jafn mikilvægir og þeir fræðilegu. Þetta samræmist stefnu Íslands um menntun til sjálfbærrar þróunar og áherslum OECD á að menntakerfi stuðli að lífshæfni og borgaravitund. Lög um farsæld barna kalla einnig á samfellda og þverfaglega nálgun þar sem skólinn gegnir lykilhlutverki í að bregðast við þörfum hvers barns. Aukið ágengi samfélagsmiðla hefur skapað nýjar félagslegar áskoranir sem kalla á að skólinn verði virkur vettvangur félagslegs þroska og þjálfunar öruggra samskipta.

Með því að færa félagsstarf í auknum mæli inn í grunnskólana má tryggja að öll börn á grunnskólaaldri njóti góðs af fjölbreyttum tækifærum til virkrar þátttöku, tengslamyndunar og félagslegrar eflingar – ekki aðeins þau sem sækja frístundamiðstöðvar utan skólatíma. Til verða samstillt teymi fagfólks í grunnskólum Akureyrarbæjar sem ætlað er að tryggja samfellu og fagmennsku við forvarnir, eflingu félagsstarfs og viðbrögð við áskorunum barna.

Breytingarnar á skipulagi forvarna- og frístundamála hjá Akureyrarbæ snúast í stuttu máli um að færa daglega starfsstöð forvarna- og frístundaráðgjafa frá miðlægri skrifstofu út í grunnskólana sjálfa og um leið fjölga sérfræðingum á sviði forvarna- og frístundamála. Félagsmiðstöðvarnar, sem nú þegar hafa aðsetur í skólunum verða áfram þar og í stað þess að vera „gestir“ í húsnæði skólanna verða forvarna- og félagsmálaráðgjafar órjúfanlegur hluti af skólasamfélaginu. Þannig má vinna að betra samstarfi, bættri aðstöðu og þjónustu við börn og ungmenni.

Nýtt skipulag – aukin fagmennska og nærvera fagfólks

Í stað þess að einn forvarna- og félagsmálaráðgjafi sinni unglingastigi eins skóla og tveir starfsmenn miðstigi allra skólanna, verða nú tveir sérfræðingar í tómstunda- og félagsmálafræði starfandi í hverjum og einum af sjö stóru grunnskólum Akureyrarbæjar. Til verður þriggja manna teymi faglegs deildarstjóra forvarna- og frístundamála, frístundafulltrúa (sem heldur utan um frístund barna í 1.- 4. bekk) og félagsmiðstöðvarfulltrúa (sem heldur utan um forvarnarstarf og félagsstarf barna í 5. – 10. bekk). Þannig skapast tækifæri til að fjölga opnunum félagsmiðstöðva fyrir miðstig, auka viðveru fagfólks í forvarnastarfi með öllum nemendum skólans, og veita börnum, sem glíma við margskonar áskoranir í lífi sínu, aukinn stuðning.

Deildarstjórastaðan gefur fagfólki tækifæri til valdeflingar, að leiða frístundastarf í hverjum skóla og vinna með öðrum deildarstjórum og verkefnastjóra á skrifstofu fræðslu- og lýðheilsusviðs að stefnumótun og þróun. Breytingarnar fela einnig í sér breyttar hugmyndir um skólastarf og menntun almennt. Við þurfum öll að laga okkur að breyttum áherslum sem fylgja hröðum breytingum í heiminum.

Í kjölfar þessara stjórnsýslubreytinga hjá Akureyrarbæ í málaflokki forvarna- og frístundamála hafa ýmsir aðilar látið í ljós gagnrýni.

Gagnrýni FÍÆT og Vöndu: Hvað felst raunverulega í breytingunum?

Landssamtök félagsmiðstöðva og ungmennahúsa á Íslandi (Samfés), Félag fagfólks í frístundaþjónustu á Íslandi (FFF), Félag íþrótta-, æskulýðs- og tómstundafulltrúa á Íslandi (FÍÆT) og Vanda Sigurgeirsdóttir hafa gagnrýnt breytingarnar. Fullyrt er að breytingarnar gangi gegn farsældarlögum nr. 86/2021, dragi úr faglegum viðmiðum í æskulýðsstarfi og vanvirði bæði starfsfólk og ungmenni. Áhyggjur fagfólks ber að taka alvarlega og skoða vandlega. Fagleg umræða á sér oft fleiri en eina hlið og fræðimenn takast á um bestu leiðirnar á hverjum tíma.

Í fyrsta lagi snúast breytingarnar um að færa fagfólk nær börnum. Með því að hafa sérfræðinga í tómstunda- og félagsmálum í grunnskólunum sjálfum eykst viðvera faglærðs starfsfólks í daglegu lífi barna. Þar geta þeir veitt markvissan stuðning, greint þarfir snemma og hlustað á raddir barna í þeirra eigin umhverfi. Þetta er í beinu samræmi við 15. gr. farsældarlaga, sem kveður á um samþættingu og barnamiðaða þjónustu í nærumhverfi barna (farsældarlög, 2021). Í öðru lagi stendur sjálfstæði og lýðræðisleg nálgun félagsmiðstöðva óhaggað og gott betur því innan hvers skóla verður sterkt faglegt stoðkerfi með ráðningu deildarstjóra sem leiða forvarna- og frístundastarf. Þeir vinna áfram að því að tryggja frjálsa þátttöku, lýðræðislega starfshætti og víðtækt samstarf milli félagsmiðstöðva. Í þriðja lagi snýst þetta ekki um að draga úr fjölbreytileika heldur að efla hann. Með fjölgun sérfræðinga og aukinni viðveru í skólasamfélaginu verður betur hægt að ná til barna á miðstigi, auka félagsfærni og þátttöku allra barna, ekki bara þeirra sem nú þegar eru virk í félagslífi. Áfram munu sérfræðingar í forvarnar- og frístundamálum vinna saman í teymum, þvert á skóla, að sameiginlegum verkefnum, s.s. ýmiss konar klúbbastarfi, hinsegin félagsmiðstöð og þátttöku í Samfés.

Þessar breytingar eru því ekki afturför heldur framfaraskref í takt við alþjóðleg viðmið og rannsóknir sem styðja samþættingu menntunar og velferðarþjónustu barna (Schleicher, 2023; Guðrún Rósa Þórsteinsdóttir og Anna Soffía Víkingsdóttir, 2021; Hafdís Oddgeirsdóttir, 2024). Nánar um það hér að neðan.

Lögbundin skylda og rannsóknir

Í 33. grein grunnskólalaga segir að nemendur skuli hafa aðgang að tómstunda- og félagsstarfi bæði innan og utan skólatíma. Þar er einnig kveðið á um að starfsfólki beri að stuðla að farsæld og velferð barna með því að greina vanda og bregðast við (lög um grunnskóla nr. 91/2008). Þetta samræmist vel því að tómstundastarf sé samþætt skólastarfi en ekki aðskilið frá því.

Rannsóknir félags- og tómstundafræðinga sýna einnig að þessi þróun er í takt við það sem best þekkist á Norðurlöndum (Harpa Rós Guðmundsdóttir, 2022). Samkvæmt rannsókn Sigurlaugar Vordísar Eysteinsdóttur (2021) ætti að lögbinda starf tómstunda- og félagsmálafræðinga innan grunnskóla, m.a. vegna gagnsemi þess í snemmtækri íhlutun og félagslegri virkni barna. Linda Hildur Leifsdóttir (2009) bendir á að félagsmiðstöðvar sem starfa innan skóla auðveldi aðgengi að börnum og stuðli að skilvirkara upplýsingaflæði. Hún leggur þó áherslu á að skýra þurfi vel mörk og tryggja að aðstaða sé til staðar, en nýtt fyrirkomulag miðar einmitt að því. Í nýrri rannsókn Hafdísar Oddgeirsdóttur (2024) kemur fram að hlutverk frístunda- og tómstundastarfs verði sífellt mikilvægara í menntun og þroska barna, og að samþætting við skólasamfélagið sé lykilþáttur í að ná árangri.

Andreas Schleicher, forstöðumaður menntamála hjá OECD, hefur ítrekað lagt áherslu á mikilvægi félagslegrar og tilfinningalegrar hæfni (SEL) í skólastarfi. Samkvæmt niðurstöðum nýjustu skýrslu OECD um SEL (OECD, 2025) dregur úr þessum hæfniþáttum meðal ungmenna á aldrinum 10 til 15 ára, einkum hjá þeim sem standa höllum fæti félagslega og efnahagslega. Til að bregðast við þessu þarf skólakerfið að þróast í þá átt að verða „samfélög félagslegs náms“, þar sem fjölbreyttur hópur fagfólks, þar á meðal sálfræðingar, heilbrigðisstarfsfólk og tómstundafræðingar, starfar innan skólans og styður við félagslega vellíðan og tengslamyndun í daglegu lífi barna. Í skýrslunni kemur fram að fagfólk utan kennarastéttar, t.d. skólasálfræðingar, hafi lykilhlutverki að gegna í að greina, meta og bregðast við félagslegum og tilfinningalegum þörfum nemenda, í samstarfi við kennara og foreldra. Það á einnig við um aðra fagaðila með sérþekkingu á félagsfærni barna, eins og tómstunda- og félagsmálafræðinga. Nálgunin felst ekki í að leysa kennara af hólmi heldur að styðja þá í því að skapa skólamenningu sem eflir velferð og virka þátttöku barna (OECD, 2025). Schleicher og samstarfsfólk leggja jafnframt áherslu á að stuðningur við SEL eigi ekki aðeins að vera utan við hefðbundið skólastarf – heldur samþætt daglegu skólasamfélagi (OECD, 2024; 2025). Slíkur stuðningur byggir á samstarfi ólíkra fagstétta innan skólans og getur aukið vellíðan og stuðlað að betri námsárangri, færri hegðunarvandamálum og meiri félagslegri virkni nemenda.

Þetta sjónarhorn styður þá stefnu að sérfræðingar í forvarnar- og félagsmálum starfi innan grunnskólans. Með því að hafa fagfólk í daglegu umhverfi barna eykst aðgengi að stuðningi, samráð við foreldra verður markvissara, og grundvöllur skapast fyrir snemmtæka íhlutun sem byggir á traustum tengslum og samfelldum stuðningi á vettvangi.

Niðurstöður úr ytra mati Akureyrarbæjar

Í ytra mati á forvarnastarfi Akureyrarbæjar sem unnið var af Rannsóknarmiðstöð Háskólans á Akureyri árið 2021, kemur fram að félagsmiðstöðvar gegna lykilhlutverki í annars stigs forvörnum. Þar er um að ræða markviss inngrip áður en börn þurfa að leita sér aðstoðar hjá barnavernd eða heilbrigðiskerfi. Niðurstöður sýna að margt sé vel unnið í félagsmiðstöðvum Akureyrarbæjar en helstu þættir til umbóta séu að efla forvarnarstarf á miðstigi, efla leitarstarfið inni í skólunum og grípa inn í fyrr en gert er, að koma á meiri viðveru forvarna- og félagsmálaráðgjafa inni í skólunum, tryggja að félagsmiðstöðvar hafi hentugt rými fyrir starfsemina og að hlutverk forvarna- og félagsmálaráðgjafa verði betur skilgreint í samstarfi við grunnskólann. Þá kemur fram að efla þurfi foreldrafræðslu og samstarf við foreldra (Guðrún Rósa Þórsteinsdóttir og Anna Soffía Víkingsdóttir, 2021).

Að brúa gjá milli félagsmiðstöðva og skóla er til hagsbóta fyrir börn

Börn þurfa samfellt stuðningsnet. Það að hafa fagfólk í forvarna- og félagsstarfi nær börnum, í skólanum og í daglegu lífi þeirra, getur stuðlað að aukinni velferð og snemmtækum viðbrögðum. Þetta er ekki aðför að félagsstarfi, heldur efling þess.

Breytingar í anda Barnvæns sveitarfélags

Í umræðu um nýjar áherslur í forvarna- og frístundamálum Akureyrarbæjar hefur komið fram sú gagnrýni að breytingarnar stríði gegn markmiðum Barnvæns sveitarfélags. Það er mikilvægt að taka slík sjónarmið alvarlega en einnig að greina á faglegan hátt hvað felst í barnvænu sveitarfélagi. Barnvæn sveitarfélög byggja á Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna og leggja áherslu á vernd, þátttöku, aðgengi og samþætta þjónustu. Í þessu ljósi er ljóst að breytingarnar styðja við þessi gildi.

Í fyrsta lagi auka breytingarnar verulega viðveru fagfólks í daglegu lífi barna. Sérfræðingar í frístunda- og félagsmálum verða með starfsstöð í skólum, þar sem þeir geta greint þarfir fyrr, gripið inn í með skjótum hætti og stuðlað að forvörnum með nærveru í frímínútum og hléum í takt við ákvæði Barnasáttmálans um vernd og rétt barna til bestu mögulegu þjónustu.

Í öðru lagi styrkir breytingin lýðræðislega þátttöku barna. Aukin tækifæri geta skapast til að innleiða öfluga réttindafrístund samhliða því að skólarnir þróast sem réttindaskólar UNICEF. Aukin tækifæri skapast til formlegrar og óformlegrar samvinnu við börn þar sem þeim gefst tækifæri til að æfa sig í lýðræðislegri þátttöku, t.d. í nemendaráði, réttindaráði eða einfaldlega sem fulltrúar skólasamfélagsins.

Í þriðja lagi stuðlar nýja fyrirkomulagið að auknu aðgengi, sérstaklega fyrir börn sem áður voru minna virk í félagslífi. Félagsmiðstöðvastarf á að ná betur til miðstigs, hægt verður að fjölga viðburðum og fagmennska í starfinu styrkist, sem skapar jafnari tækifæri fyrir öll börn. Þá tryggja breytingarnar meiri samþættingu milli skóla og frístundastarfs. Það er kjarninn í farsæld og heildstæðri þjónustu við börn og í anda Barnvæns sveitarfélags.

Aðkoma ungmennaráðs

Í umræðunni hefur komið fram spurningin hvort ungmennaráð hefði átt að koma að ákvörðunum áður en breytingar voru kynntar og starfsmannamál endurskoðuð. Mikilvægt er að gera greinarmun á faglegri stjórnsýslu og lýðræðislegri þátttöku barna. Það væri hvorki faglegt né siðferðilega forsvaranlegt að upplýsa börn og ungmenni um mögulegar uppsagnir áður en starfsfólk fær formlega tilkynningu. Ungmennaráð á mikilvægt hlutverk í að móta þjónustu fyrir börn, en ber ekki ábyrgð á ákvörðunum um skipulag eða ráðningar. Sú ábyrgð hvílir á kjörnum fulltrúum og fagfólki. Framhaldið felst í að virkja ungmennaráð, nemendaráð og réttindaráð í að móta starfið í nýju skipulagi – með rödd barna að leiðarljósi.

Faglegt sjálfstæði innan skólaumhverfis

Það hefur verið látið í veðri vaka að með því að færa forvarna- og frístundastarf inn í skólana verði starfsemin of skólamiðuð og undir of miklum áhrifum kennaramenntaðra skólastjóra. Slíkur ótti byggir þó á misskilningi á hlutverki og valdsviði skólastjóra.

Skólastjórar bera ábyrgð á heildarstefnu og stjórnun innan skólans, en starfa í dag með fjölbreyttum hópi fagfólks, s.s. kennurum, námsráðgjöfum, iðjuþjálfum, þroskaþjálfum, sálfræðingum, hjúkrunarfræðingum, starfsfólki sem veitir stuðning og matráðum, sem sinna sínum verkefnum á grundvelli eigin fagmennsku. Skólastjórar hlutast almennt ekki um daglegt starf fagstétta heldur skapa ramma í samstarfi við fagfólk og treysta fagfólki fyrir sérhæfðri þjónustu.

Með því að ráða deildarstjóra með menntun og reynslu í tómstunda-, forvarna- og félagsmálum er tryggt að forvarna- og frístundastarf hefur sterkan faglegan málsvara innan skólans. Viðkomandi hefur skýra ábyrgð á starfsemi sem nær til allra barna á grunnskólaaldri. Þannig er skapað faglegt stoðkerfi við hugsanlega skólamiðun og styrkt stoðkerfi fyrir lýðræðislegt og valdeflandi æskulýðsstarf innan skólans, innan og utan skólatíma barna.

Til framtíðar litið – í þágu barna

Skipulagsbreytingar kalla óhjákvæmilega fram spurningar og skoðanaskipti og það er bæði eðlilegt og nauðsynlegt í lýðræðislegu samfélagi. En þegar rýnt er faglega í þær breytingar sem gerðar hafa verið á forvarna- og frístundamálum Akureyrarbæjar, blasir við sú niðurstaða að hér er verið að stíga skref fram á við og í rétta átt. Með því að færa fagfólk nær börnum, efla daglega nærveru, auka fjölbreytni og tryggja faglegt sjálfstæði og faglegt samstarf innan skólanna er verið að styrkja þjónustu sem snýr að velferð barna og ungmenna. Þetta er í samræmi við lög og fagleg viðmið, auk þeirra gilda sem Barnvæn sveitarfélög byggja á. Það er ekki verið að veikja félagsmiðstöðvastarf heldur að festa það í sessi sem órjúfanlegan hluta af skólasamfélaginu og menntun barna. Breytingarnar eru því ekki aðför að faglegu starfi heldur nauðsynlegt þróunarskref sem miðar að aukinni velferð, virkni og lýðræðisþátttöku allra barna í bænum okkar.

Kristín Jóhannesdóttir er sviðsstjóri fræðslu- og lýðheilsusviðs Akureyrarbæjar

Heimildaskrá

Alþingi. (2021). Lög um samþætta þjónustu í þágu farsældar barna nr. 86/2021. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2021086.html

Guðrún Rósa Þórsteinsdóttir & Anna Soffía Víkingsdóttir. (2021). Ytra mat á forvarnarstarfi Akureyrarbæjar. Rannsóknarmiðstöð Háskólans á Akureyri. Sótt af https://fundargatt.akureyri.is/meetingsearch/displaydocument.aspx?itemid=akg1WylhUqiXlQyqk6nXw1&meetingid=FahdwEEXUGIwzXuFOLufw1&filename=Forvarnarstarf%20Akureyrarb%C3%A6jar%20ytra%20mat.pdf&cc=Document

Hafdís Oddgeirsdóttir. (2024). „Á endanum snýst þetta allt um börnin“: Hvað styður og hvað hindrar? – Þverfagleg samvinna í tómstunda- og frístundafræði (M.Ed.-lokaritgerð). Háskóli Íslands. Sótt af https://skemman.is/bitstream/1946/48626/5/HafdisO_Meistaraverkefni_Lokas.pdf

Harpa Rós Guðmundsdóttir. (2022). Samstarf félagsmiðstöðva og grunnskóla: BA-lokaverkefni (B.A.-ritgerð). Háskóli Íslands. Sótt af https://skemman.is/bitstream/1946/42634/1/BA-lokaverkefni%20-%20Harpa%20Ro%CC%81s%20Gu%C3%B0mundsdo%CC%81ttir.pdf

Linda Hildur Leifsdóttir. (2009). Falin fagþekking: hvernig geta skólar nýtt sér fagþekkingu tómstundafræðinga við framkvæmd grunnskólalaga varðandi félagsmál? (Óbirt B.A.-ritgerð). Háskóli Íslands. Sótt af https://skemman.is/bitstream/1946/3476/1/%28Microsoft%20Word%20-%20Falin%20fag.pdf

Lög um grunnskóla. (2008). Lög nr. 91/2008 um grunnskóla. https://www.althingi.is

OECD. (2024a). How to advance the teaching and assessment of social and emotional skills (OECD Education Spotlights, No. 15). OECD Publishing. https://doi.org/10.1787/21e9ed91-en

OECD. (2024b). Social and emotional skills for better lives: Findings from the OECD Survey on Social and Emotional Skills 2023. OECD Publishing. https://doi.org/10.1787/35ca7b7c-en

OECD. (2025). Bridging gaps in social and emotional skills: The essential contribution of school psychologists (Education Spotlight No. 19). OECD Publishing. https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/publications/reports/2025/03/bridging-gaps-in-social-and-emotional-skills_61bdd411/8960542c-en.pdf

Sigurlaug Vordís Eysteinsdóttir. (2021). Þarf lögbindingu? Hlutverk tómstundafræðinga innan grunnskóla í ljósi farsældar og snemmtækrar íhlutunar (B.A.-ritgerð). Háskóli Íslands. Sótt af https://skemman.is/handle/1946/40076

Vanda Sigurgeirsdóttir. (2025, 12. júní). Gleymdu að vanda sig. Visir.is. Sótt af https://www.visir.is/g/20252738513d/gleymdu-ad-vanda-sig