Áhættusöm afturför í nafni framfara

Við finnum okkur knúin til að bregðast við eftir að hafa lesið pistil Kristínar Jóhannesdóttur, sviðsstjóra fræðslu- og lýðheilsusviðs Akureyrarbæjar, „Þróunarskref í þágu velferðar barna“ sem birtist á akureyri.net og að okkar mati felur í sér bæði villandi framsetningu og vanmat á mikilvægi faglegs frístundastarfs (Mahoney, Vandell og Eccles, 2005; Klerfelt og Haglund, 2014).

Það er mikilvægt að íbúar Akureyrar ekki síst foreldrar hafi skýra mynd af þeirri þróun sem nú á sér stað. Fagfólk víða um land hefur gagnrýnt breytingarnar harðlega en umræðan hefur mætt daufum eyrum stjórnenda sem virðast telja sig vita betur. Með þessu er gengið gegn rannsóknum sem sýna að félags- og frístundastarf eigi ekki að heyra undir skólastjórn (Glaés-Coutts, 2021; Haglund og Glaés-Coutts, 2022; Klerfelt og Haglund, 2014).

Neðst í greininni má finna viðbrögð fagfólks og annarra sem hafa birst á undanförnum vikum meðal annars frá fagfélögum á sviði frístunda- og æskulýðsmála. Þá hefur verið boðað til samstöðufundar á vegum Samfés, FÍÆT og FFF til að styrkja fagvitund, efla samstöðu og minna á mikilvægi frístundastarfs sem sjálfstæðrar og sérhæfðrar starfsgreinar.

Okkur þykir miður að þurfa að koma okkar sjónarmiðum á framfæri í gegnum fjölmiðla en það er ekki önnur leið fær til að fá áheyrn.

Rýnt í pistil Kristínar

Við höfum rýnt í pistil Kristínar og viljum árétta nokkur atriði. Það vekur athygli strax að hvergi er minnst á Virkið, Ungmennahúsið eða Vinnuskólann sem allt eru mikilvægar einingar sem tilheyrðu forvarna- og frístundadeild og á að endurskipuleggja að mestu leyti með nýju starfsfólki og dreifa um bæjarkerfið. Sú samfella sem hefur verið í þjónustu við börn, ungmenni og ungt fólk er þannig slitin í sundur.

Pistil Kristínar Jóhannesdóttur teljum við eins og áður sagði villandi. Þar er vísað til heimilda sem virðast styðja þá stefnu að félagsmiðstöðvar heyri undir skólastjórn en engin þeirra veitir þó rökstuddan stuðning við umrædda skipulagsbreytingu. Slík framsetning er alvarleg þar sem hún gefur ranglega til kynna fræðilegan grundvöll sem er ekki fyrir hendi. Þvert á móti leggja heimildirnar áherslu á mikilvægt samstarf ólíkra fagstétta, skýra verkaskiptingu og að félagsmiðstöðvastarf hafi faglegt sjálfstæði og eigin markmið (Hafdís Oddgeirsdóttir, 2024; Harpa Rós Guðmundsdóttir, 2022; Sigurlaug Vordís Eysteinsdóttir, 2021). Rannsókn Hörpu Rósar sem Kristín nefnir dregur skýrt fram að innlimun í skólastarf geti dregið úr sveigjanleika, sérhæfingu og sjálfstæði félagsmiðstöðva þótt hún styðji nánara samstarf á grunni gagnkvæmrar virðingar. Einn viðmælandi Hörpu segir raunar að þess konar innlimun „eigi við grunnhugmyndina“ um félagsmiðstöð. Þá vekur athygli að þrjár BA-ritgerðir sem Kristín vísar til voru unnar með leiðsögn leiðbeinanda sem hefur harðlega gagnrýnt þær breytingar sem nú eru í framkvæmd á Akureyri, félagsuppeldisfræðingurinn Árni Guðmundsson og má finna pistil og viðtal við hann neðar.

Þá vísar Kristín til nýjustu skýrslu OECD en þar er ekki að finna stuðning við að félagsmiðstöðvar færist undir skólakerfið. Þar er lögð áhersla á samþættingu ólíkra fagstétta með skýra verkaskiptingu og gagnkvæma virðingu fyrir sérhæfingu hvers vettvangs. Skýrslan styður þannig þá sýn að félagsmiðstöðvar starfi áfram sem sjálfstæðar einingar í nánu samstarfi við skóla ekki sem undirstofnanir þeirra (OECD, 2025).

BA- og meistararitgerðir sem Kristín notar máli sínu til stuðnings geta sannarlega varpað ljósi á viðhorf en þær ættu ekki að gegna lykilhlutverki í opinberri röksemdafærslu fyrir því að félagsmiðstöðvar eigi heima undir stjórn skóla sérstaklega þar sem slíkur skilningur kemur ekki fram í þeim ritgerðum við nánari athugun. Þessar ritgerðir eru ekki ritrýndar af viðurkenndum fræðastofnunum og standast því ekki sömu gæðastaðla og ritrýndar greinar og viðurkenndar fræðibækur (APA, 2020). Því er eðlilegt að spyrja: Á hvaða faglega grunni byggja þær breytingar sem nú eru innleiddar og hvaða ritrýndu rannsóknir styðja þá ákvörðun Akureyrarbæjar?

Þá er mikilvægt að það komi fram að forvarna- og félagsmálaráðgjafar hafa aldrei upplifað sig sem gesti í skólum bæjarins heldur sem virka samstarfsaðila í velferð barna. Við höfum unnið náið með starfsfólki skóla að forvörnum, félagslegri virkni og snemmtækri íhlutun. Skortur á aðstöðu fyrir félagsmiðstöðvastarf innan sumra skóla hefur vissulega skapað núning en slíkt kallar á samráð og lausnir en ekki skerðingu á faglegu sjálfstæði. Því vekur furðu að sviðsstjóri lýsi þessu fagfólki sem „gestum“ í skólunum þar sem samstarfið hefur í reynd verið nátengt um árabil.

Samráð um breytingarnar

Ekkert samráð var haft við fagfólk með sérþekkingu á málefninu né þá sem þekkja vettvanginn best. Ferlið var lokað, án gagnsæis og hraðað í gegn án upplýsts samtals. Því þótti sérkennilegt að okkur var boðið að senda fulltrúa úr okkar röðum í stýrihóp um innleiðingu breytinganna sem þegar höfðu verið framkvæmdar og við höfum mótmælt.

Þótt sveitarfélögum sé heimilt að breyta skipulagi þjónustu krefst ábyrg stjórnsýsla faglegs mats, gagnsæis og samráðs. Hvorki var leitað til Ungmennaráðs Akureyrar né haldnir fundir með fagfólki. Það að vísa í uppsagnir til að útskýra skort á samráði við ungmenni stenst ekki, gagnrýnin beinist ekki að starfsmannamálum heldur skorti á lýðræðislegri þátttöku þeirra sem breytingarnar varða. Samkvæmt Barnasáttmálanum og viðmiðum Barnvæns sveitarfélags eiga ungmenni rétt á að hafa áhrif á þjónustu sem þau sækja (Barnvæn sveitarfélög, e.d.; Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna, e.d.). Það var ekki gert í þessu tilfelli.

Ef markmiðið er að bæta þjónustu þarf það að byggja á faglegum grunni með virku samráði og þátttöku þeirra sem sinna starfinu annars eru breytingarnar líklegar til að byggjast á skipulagslegri hagræðingu fremur en raunverulegri velferð barna, ungmenna og ungs fólks.

Svíþjóð og Hafnafjörður góð fyrirmynd?

Frá Svíþjóð og Hafnarfirði má draga dýrmætan lærdóm. Í Svíþjóð sýna rannsóknir að þegar skólastjórar tóku yfir stjórnun frístundastarfs dró úr skilningi, forgangsröðun og faglegu rými starfsins. Sérstaða og sveigjanleiki frístundastarfsins minnkaði með neikvæðum afleiðingum fyrir börnin og ungmennin sjálf (Glaés Coutts, 2021; Haglund og Glaés Coutts, 2022; Klerfelt og Haglund, 2014). Sú tilraunastarfsemi sem nú er fyrirhuguð á Akureyri hefur hvorki skilað árangri í Svíþjóð né í Hafnarfirði. Í Hafnafirði hefur fagfólk gagnrýnt að samvinna hafi versnað, hlutverk orðið óljós og tengsl við ungmenni veikst (Árni Guðmundsson, 10. júní 2025). Slíkar niðurstöður ættu að vera varnaðarorð, ekki fyrirmynd.

Að fara í svona róttæka kerfisbreytingu án faglegs samráðs, í flýti og á tilraunakenndan hátt er ábyrgðarlaust gagnvart þeim sem þjónustan á að ná til sem eru börn, ungmenni og ungt fólk. Slíkum breytingum er ekki auðvelt að vinda ofan af. Það trausta og faglega starf sem hefur verið byggt upp síðustu áratugi á Akureyri getur glatast á skömmum tíma og verður ekki endurbyggt með einfaldri skipulagsbreytingu. Þetta eru ekki framfarir heldur áhættusöm afturför.

Starfsemi FÉLAK

Mikilvægt er að hafa í huga að forvarna- og frístundadeild var lögð niður í heild sinni. Deildin veitti samþætta þjónustu fyrir börn, ungmenni og ungt fólk með áherslu á menntun, forvarnir og félagslega virkni allt frá miðstigi grunnskóla og upp í 30 ára aldur. Undir hennar hatti starfaði öflug heild: félagsmiðstöðvar, Virkið, Ungmennahúsið, Vinnuskólinn, atvinnutengd úrræði, fræðslu- og forvarnarverkefni, samstarf við Ungmennaráð og þátttaka í verkefninu Barnvænt sveitarfélag.

• Félagsmiðstöðvar fyrir miðstig og unglingastig, þar sem boðið var meðal annars upp á hinsegin félagsmiðstöð, klúbbastarf, fræðslu, viðburði og þátttöku í Erasmus+ verkefnum ásamt hefðbundnum opnunum félagsmiðstöðvanna.
• Virkið, þjónustu- og ráðgjafasetur fyrir ungt fólk (16–30 ára) sem féll á milli kerfa. Þar var veitt hópastarf, snemmtæk íhlutun, ráðgjöf, námskeið, ferilskrárgerð, þátttaka í Erasmus-verkefnum og virkniúrræði í samstarfi við fjölmargar stofnanir.
• Ungmennahúsið, opið rými fyrir 16–25 ára með aðstöðu fyrir listir, menningu, lýðræðislega þátttöku og samstarfsverkefni við t.d. framhaldsskóla og Vinnumálastofnun. Þar störfuðu meðal annars hinsegin hópar og tónlistarhópar.
• Vinnuskólinn, sem sá um sumarstörf fyrir unglinga og vann í góðu samstarfi við forvarna- og félagsmálafræðingana sem þekktu ungmennin í skólum bæjarins og því auðveldara að koma ungmennum fyrir sem áttu ekki heima í hinni hefðbundnu unglingavinnu.
• Fræðslu- og forvarnarstarf, sem fór fram í grunnskólum og framhaldsskólum og var einnig nýtt í Virkinu og Ungmennahúsinu. Forvarna- og félagsmálaráðgjafar sáu um fræðsluáætlun grunnskóla og unnu í nánu samstarfi við þá.
• Samstarf og samráð við lykilstofnanir og samtök á borð við Samfés, Ungmennaráð, verkefni Barnvænt sveitarfélag og samfélagslögregluna.
• Leitar- og einstaklingsmiðað starf, sem fólst í markvissum tengslum við börn og ungmenni í áhættu, stuðningi við lítið sýnilega hópa og skólasmiðju fyrir börn með fjölþættan vanda. Samþætting starfseminnar skipti hér sköpum þar sem boðleiðir voru stuttar
• Sumarvinna með stuðningi, sem sinnt var innan vébanda FÉLAK með sérstökum úrræðum fyrir ungt fólk með stuðningsþarfir.
• Atvinnuátak 18 - 25 ára, var mismunandi að umfangi milli ára en ávallt hluti af samþættri starfsemi deildarinnar. Starfsfólk þekkti gjarnan þau ungmenni sem sóttu um störf í gegnum átakið sem skapaði traust og samfellu.

Þrátt fyrir upptalninguna hér að ofan nær hún ekki utan um alla þá fjölbreyttu starfsemi sem deildin sinnti enda þróuðust verkefnin stöðugt í takt við þarfir barna, ungmenna og ungs fólks. Nýlegt dæmi um slíkt er verkefnið flakkandi félagsmiðstöð sem starfsfólk sinnti á nýliðnum Bíladögum. Verkefni sem undirstrikar sveigjanleika og sjálfstæði starfsins.

Starfsfólk deildarinnar starfaði saman undir formerkjum FÉLAK sem einkenndist af samþættri nálgun, samvinnu og sveigjanleika. Það var einn af helstu styrkleikum deildarinnar og var lengi vel fyrirmynd sem önnur sveitarfélög horfðu til.

Það vekur athygli að ítrekaðar beiðnir deildarinnar um aukið fjármagn voru ekki teknar til greina þrátt fyrir sívaxandi verkefnafjölda og álag. Nú eru hins vegar veittar 20 milljónir í innleiðingu nýs skipulags og ráðnir sjö nýir millistjórnendur með hlutverk sem samkvæmt starfslýsingu fela í sér ríka aðkomu að skólastarfi og skerðir þar að leiðandi þann tíma sem ætlaður er í hefðbundið félagsmiðstöðvarstarf.

Lokaorð

Þá má nefna að á sama tíma og ný æskulýðslög verða lögð fyrir Alþingi í haust, lög sem ætlað er að styrkja og vernda mikilvægt frístundastarf barna og ungmenna hefur Akureyrarbær ákveðið að leggja niður slíka starfsemi í núverandi mynd.

Í lokin viljum við benda á að okkur öllum hefur verið sagt upp. Við höfum því engra hagsmuna að gæta aðra en þá að miðla faglegri þekkingu, reynslu og innsæi sem hefur byggst upp yfir mörg ár. Við höfum þungar áhyggjur af því að sú þekking, tengsl og traust sem myndast hafa glatist ekki aðeins vegna nýs skipulags heldur einnig vegna þess hvernig staðið hefur verið að breytingunum.

Við viljum áfram vinna með börnum, ungmennum og ungu fólki í nánu samstarfi við skóla og stofnanir en á forsendum faglegs sjálfstæðis, gagnkvæmrar virðingar og skýrra hlutverka.

Við látum staðar numið að sinni þó við höfum ekki enn fjallað um allt það sem kallar á viðbrögð í grein Kristínar. Það er efni í aðra grein.

Með virðingu,

Starfsfólk FÉLAK

Opinber viðbrögð og gagnrýni fagfólks og ungmenna á breytingunum:

Yfirlýsing FFF, Samfés og FÍÆT:
https://fundargatt.akureyri.is/meetingsearch/displaydocument.aspx?itemid=nlRpBhVHGEK3J2VZEV6NJA&meetingid=YTHnoeAIYUerCRwGJlYuKg1&filename=Yfirl%C3%BDsing%20Samf%C3%A9s%20FFF%20og%20F%C3%8D%C3%86T%5B94%5D.pdf&cc=Document

Ungmennaráðs Akureyrar:
https://www.visir.is/g/20252738690d/rodd-barna-og-ung-menna-hunsud-i-barnvaenu-sveitar-fe-lagi-

Hildur Jana Gísladóttir og Sindri Kristjánsson um leynd breytinganna:
https://www.akureyri.net/is/umraedan/hvers-vegna-oll-thessi-leynd?fbclid=IwY2xjawLE_61leHRuA2FlbQIxMABicmlkETFVa1VhNUhobHVjNVZKRXlRAR477KK5kONn8fBgac1JZQ6ONwrjebQ4kL5YOp66FXlqqZ6ybNKOfh1oPaeMKA_aem_mXGIwTr_4rN1JghGyw8KfA

Árna Guðmundssonar:
https://www.visir.is/g/20252736504d/fagmennska-fraedileg-thekking-samrad-samvinna-tharfir-og-vilji-barna-og-ungmenna-eru-grundvallaratridi

Viðtal við Árna Guðmundsson:
https://www.mbl.is/frettir/innlent/2025/06/10/skoli_verdur_aldrei_felagsmidstod/?fbclid=IwY2xjawLE_0ZleHRuA2FlbQIxMABicmlkETFVa1VhNUhobHVjNVZKRXlRAR6jIfwbxFMoHQINbYndzMpqQ1HWzRcy1z4KKgjppfMLCxFOLshjMccxXSM4hw_aem_3uUfQKQ3Y9oeC0EddStX8g

Vanda Sigurðardóttir:
https://www.visir.is/g/20252738513d/gleymdu-ad-vanda-sig?fbclid=IwY2xjawLE_9dleHRuA2FlbQIxMABicmlkETFVa1VhNUhobHVjNVZKRXlRAR4OpIp6rX0drvCKixFq1VaQn3fVi_DjcGrkJowjSwXr4RGIJRLdv9kFhN7GFw_aem_dSKWAz0SkEtOOBcg5u05CA

Nemendur í Tómstunda- og félagsmálafræði:
https://www.visir.is/g/20252737817d/tomstunda-og-felagsfraedinemar-harma-akvordun-akureyrarbaejar?fbclid=IwY2xjawLE_4BleHRuA2FlbQIxMABicmlkETFVa1VhNUhobHVjNVZKRXlRAR6yUgDjS23JHQKuxmPli2AitXNLqrfbg-jLiy8DrphMNSJEISKJpRSBP6f73w_aem_1LOCkkTDCr3dwSRMZkbCpw

Heimildaskrá

• American Psychological Association. (2020). Publication manual of the American Psychological Association (7. útg.). American Psychological Association.
• Árni Guðmundsson. (10. júní, 2025). Fagmennska, fræðileg þekking, samráð, samvinna, þarfir og vilji barna og ungmenna eru grundvallaratriði. Vísir. Sótt af https://www.visir.is/g/20252736504d/fagmennska-fraedileg-thekking-samrad-samvinna-tharfir-og-vilji-barna-og-ungmenna-eru-grundvallaratridi
• Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna. (e.d.). Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna. Sótt af https://www.barnasattmali.is/
• Barnvæn sveitarfélög. (e.d.). Barnasáttmálinn. Sótt af https://barnvaensveitarfelog.is/barnasattmalinn/barnasattmalin/
• Glaés‑Coutts, L. (2021). The principal as the instructional leader in school-age educare. Leadership and Policy in Schools. https://doi.org/10.1080/15700763.2021.2019792
• Haglund, B. og Glaés‑Coutts, L. (2022). Leading and supporting: Principals reflect on their task as pedagogical leaders of Swedish school-age educare. School Leadership & Management, 43(1), 8–27. https://doi.org/10.1080/13632434.2022.2137725
• Hafdís Oddgeirsdóttir. (2024). „Á endanum snýst þetta allt um börnin“: Hvað styður og hvað hindrar? – Þverfagleg samvinna í tómstunda- og frístundafræði (M.Ed.-lokaritgerð). Háskóli Íslands. Sótt af https://skemman.is/bitstream/1946/48626/5/HafdisO_Meistaraverkefni_Lokas.pdf
• Harpa Rós Guðmundsdóttir. (2022). Samstarf félagsmiðstöðva og grunnskóla: BA-lokaverkefni (B.A.-ritgerð). Háskóli Íslands. Sótt af https://skemman.is/bitstream/1946/42634/1/BA-lokaverkefni%20-%20Harpa%20Ro%CC%81s%20Gu%C3%B0mundsdo%CC%81ttir.pdf
• Klerfelt, A. og Haglund, B. (2014). Presentation of research on school‑age educare in Sweden. International Journal for Research on Extended Education, 2(1), 45–62. https://doi.org/10.3224/ijree.v2i1.19533
• Mahoney, J. L., Vandell, D. L., og Eccles, J. S. (2005). Organized activities as developmental contexts for children and adolescents. Organized activities as contexts of development: Extracurricular activities, after-school and community programs (bls. 3–22). Lawrence Erlbaum Associates.
• OECD. (2025). Bridging gaps in social and emotional skills: The essential contribution of school psychologists (Education Spotlight No. 19). OECD Publishing.
• Sigurlaug Vordís Eysteinsdóttir. (2021). Þarf lögbindingu? Hlutverk tómstundafræðinga innan grunnskóla í ljósi farsældar og snemmtækrar íhlutunar (B.A.-ritgerð). Háskóli Íslands. Sótt af https://skemman.is/handle/1946/40076