Pistlar

Skaðvaldar á birki

Sigurður Arnarson skrifar 25. júní 2025 | kl. 09:30

TRÉ VIKUNNAR - 119

Pistill í röðinni Tré vikunnar birtist vikulega á vef Skógræktarfélags Eyfirðinga, alla miðvikudaga. Akureyri.net birtir brot úr hverjum pistli til að vekja athygli á skrifunum og hvetur fólk til að lesa meira á vefsíðu félagsins.
_ _ _

Birki er algengasta trjátegundin á Íslandi. Að auki er það eina tréð sem talið er að hafi myndað stóra, samfellda skóga við landnám. Talið er að um 25 - 40% landsins hafi þá verið þakið skógi. Mismunurinn liggur í þeim forsendum sem notaðar eru til að meta forna og horfna skóga og hvar þeir gætu hafa vaxið. Nú þekja birkiskógar og -kjarr aðeins um 1,5% landsins en skógar í heild um 2%. Ekki nóg með það. Það lætur nærri að um 2 af hverjum 5 trjáplöntum sem plantað er á Íslandi séu birki og hvarvetna, þar sem land er friðað fyrir beit, sprettur upp birki. Einkum ef stutt er í frætré. Þetta veldur því að eðlilegt verður að teljast að við veltum fyrir okkur birkiskógum.

Birki breiðir úr sér í Krossanesborgum eftir að landið var friðað fyrir beit. Hópur skordýra gleðst yfir því. Mynd: Sig.A.

Í þessum pistli skoðum við skaðvalda úr hópi hryggleysingja sem herja á birki. Fyrst og fremst skoðum við skordýr. Við sleppum hryggdýrum og sveppum í þetta skiptið því einhvers staðar verðum við að draga mörkin og láta staðar numið. Fyrst segjum við frá fórnarlömbunum og síðan almennt frá skordýrum á birki. Síðan fjöllum við um helstu hópa hryggleysingja sem herja á birki og fjöllum aðeins um tengsl hitastigs og skaðsemi skordýrabeitar. Að endingu höfum við lítinn kafla um náttúrulega óvini skaðvaldanna.

Birki á Íslandi getur verið mjög fjölbreytt og sumt af því hentar betur til skordýrabeitar en annað. Báðar myndirnar sýna plöntur sem sjálfar hafa sáð sér út. Fyrri myndin sýnir rauða, gula og græna haustliti í Krossanesborgum. Sú seinni sýnir birki í Grýtubakkahreppi sem neitar að vaxa upp á við. Myndir: Sig.A.

Birki á Íslandi

Áður en við komum að skaðvöldunum sjálfum skulum við aðeins skoða fórnarlömbin. Nú er talið að á Íslandi vaxa tvær villtar tegundir af birkiættkvíslinni, Betula spp. Önnur þeirra er birki eða ilmbjörk, Betula pubescens, en hin er fjalldrapi, B. nana. Komið hefur í ljós að töluvert erfðaflæði er á milli þessara tegunda á Íslandi.

Innan birkiættkvíslarinnar eru fleiri tegundir sem finna má í ræktun á Íslandi. Þar á meðal eru hengibjörk, B. pendula (syn. B. verrucosa) og steinbjörk, B. ermanii. Aðrar innfluttar tegundir ættkvíslarinnar eru fágætar.

Birkiættkvíslin er af bjarkarætt, Betulaceae. Innan þeirrar ættar eru líka elritegundir, Alnus spp., sem eru töluvert ræktaðar á landinu og einnig hesli, Corylus spp. og fleiri tegundir sem eru nánast ekkert ræktaðar hér á landi. Sumir skaðvaldar á birki geta herjað á aðrar ættkvíslir ættarinnar eða jafnvel óskyldar tegundir. Má nefna sem dæmi að bæði haustfeti og tígulvefari sækja á margar tegundir með góðum árangri. Fleiri skordýr geta einnig gert þetta en sennilega eru þessar tvær þekktastar. Aðrir skaðvaldar eru aftur á móti mjög sérhæfðir. Jafnvel svo mjög að þeir leggjast bara á tilteknar tegundir en ekki á aðrar náskyldar tegundir af sömu ættkvísl. Svo eru til tegundir sem geta valdið tjóni á ungum og nýgróðursettum plöntum meðan eldri og hraustari plöntur standast slíka ásókn með mestu ágætum. Það er einnig þekkt að tré, sem eiga undir högg að sækja af einhverjum ástæðum, standast verr ásókn meindýra en hraust og heilbrigð tré. Svo eru til skordýr sem sækja frekar í tré í góðum vexti en tré sem vaxa verr.

Birki í Garðsárreit að hausti. Til vinstri er lauflaust tré sem trúlega er afkomandi trjánna sem leyndust í grassverði þegar reiturinn var friðaður. Hið ljósa birki, sem enn er í haustlitum á líklega ættir að rekja í Bæjarstaðaskóg. Mynd: Sig.A.

Eftir að ísöld lauk þróaðist birki í nokkur þúsund ár án stórra beitardýra og aðeins fárra tegunda hryggleysingja sem lögðust á það. Það hafði heilmikil áhrif á þróun hins íslenska birkis. Það er kostnaðarsamt fyrir plöntur að framleiða varnarefni gegn beitardýrum. Ef þær þurfa ekki á því að halda er eðlilegra að nota orkuna í annað. Náttúruvalið hefur svo séð til þess að velja þær plöntur úr sem eru best aðlagaðar hverju sinni. Því hefur verið sterkur þrýstingur, eftir að ísöld lauk, til að hætta framleiðslu sérhæfðra varnarefna. Þessi þróun leiddi til þess að birki er illa aðlagað beit. Það telst beinlínis lostætt í munni margra jurtaæta. Á það jafnt við um hryggleysingja og hryggdýr. Því þoldi birki illa þegar landnámsmenn fluttu með sér beitardýr og það sama á við þegar nýir skaðvaldar úr heimi hryggleysingja hafa numið hér land. Þetta, ásamt skorti á náttúrulegum óvinum, getur leitt til meiri skaða á íslensku birki en við sjáum á birki í útlöndum þar sem sömu skaðvalda er að finna.