Framtíð kaffiræktar í heiminum

TRÉ VIKUNNAR XXIV

Í síðustu viku fræddumst við um uppruna kaffirunnans og þjóðsögur tengdar honum. Einnig skoðuðum við hvernig kaffi hefur ferðast um heiminn og lagt hann að fótum, rótum og undirskálum sér. Nú skoðum við fleiri tegundir af þessari ættkvísl og framtíð kaffiræktunar í heiminum. Eins og margur annar landbúnaður stendur kaffirækt frammi fyrir breytingum vegna hamfarahlýnunar. 

Ættfræði

Kaffirunninn er af ættinni Rubiaceae. Aðeins ein af um 550 til 590 (Thomas (2023) segir rúmlega 600) ættkvíslum ættarinnar vex villt á Íslandi. Það eru möðrur eða Galium spp. Því hefur ættin verið kölluð möðruætt á íslensku. Sex tegundir maðra vaxa villtar hér á landi og teljast þær allar til blóma en ættin getur einnig myndað runna og tré. Algengastar eru plöntur af þessari ætt í hitabeltinu og í heittempraða beltinu. Þar myndar hún oftast tré eða stóra runna. (Tudge 2005).

Að minnsta kosti tvær aðrar ættkvíslir eru nokkuð vel þekktar á Íslandi. Önnur þeirra kallast geislamaðra á íslensku með vísan í skyldleikann við möðrur. Hún er betur þekkt undir latínuheitinu Gardenia. Gardeníur eru vinsæl stofublóm á Íslandi. Hin ættkvíslin heitir Cinchona. Hún er reyndar ekker sérstaklega vel þekkt en afurðir hennar eru vel þekktar. Í berki hennar er efni sem kallast quinine og getur hjálpað til í baráttunni við malaríu. Því hefur börkurinn verið nýttur til að búa til drykk. Hann þótti ekkert sérstaklega bragðgóður og til að laga það var búinn til gosdrykkur með þessu efni ásamt góðum skammti af sykri. Kallast sá drykkur tonic á útlensku. Til að auðvelda inntökuna enn frekar er honum gjarnan blandað við gin. Ennþann dag í dag er drykkurinn gin og tónik vel þekktur. Sem sagt: Gin og tónik er ættingi kaffis.

Ein af þessum um það bil 600 ættkvíslum ættarinnar heitir Coffea. Augljóst er hvað við köllum hana á íslensku. Sú ættkvísl myndar runna eða tré sem vaxa villt víða í Afríku og í regnskógum Asíu. Sumar þessara tegunda framleiða kaffibaunir sem mannfólkið hefur lært að nota.

Tvær tilgátur eru uppi um ástæðu þess að ættkvíslin kallast Coffea. Önnur er sú að orðið sé dregið af arabísku orði yfir vín. Það fellur ágætlega að því sem sagt var frá í fyrri pistli okkar um kaffi, að um tíma hafi kaffi verið nefnt arabíuvín í Evrópu. Hin er sú að það heiti eftir stað í Eþíópíu þar sem runninn vex villtur. Kallast hann Caffa. Þeir sem hallast að fyrri kenningunni segja að það sé hrein tilviljun að villt kaffi vaxi í Caffa.

Á þessari öld hafa menn uppgötvað nokkrar nýjar tegundir af þessari ættkvísl. Sem dæmi má nefna að samkvæmt Wikipediu fund vísindamenn frá Kew Gardens einar sjö nýjar tegundir í fjöllunum í norðurhluta Madagaskar á árunum 2008 og 2009. Meira um tegundirnar í næsta kafla.

Tegundir

Þegar við tölum um tegundir erum við að tala um tegundir innan kaffiættkvíslarinnar, Coffea spp. Við leggjum ekki í að tala um tegundir af kaffiblöndum sem seldar eru á markaði, enda er það utan við efni þessa pistils.

Talið er að um 120 tegundir tilheyri ættkvíslinni auk undirtegunda og afbrigða. Mynda þær allar runna eða lítil tré sem geta orðið um 8 metrar á hæð. Tegundirnar geta haft mismunandi lit á berjum. Þau geta verið gul, fjólublá, grænleit eða rauð.

Þegar leitarorðið Coffea er slegið inn á leitarvélina hjá World Flora Online, sem vísindamenn Kew Gardens sjá um, koma upp meira en hálft sjötta hundrað niðurstaðna. Sumt samþykkt sem vísindanöfn, annað ekki. Algengasta tegundin í ræktun er Coffea arabica og hefur hún rauð ber. Það er tegundin sem við fjölluðum um í síðasta pistli. Þegar það leitarorð er sett í leitargluggann á fyrrnefndri síðu birtast meira en þúsund niðurstöður!

Talið er að um 60–80% kaffiframleiðslunnar í heiminum sé af þessari tegund, C. arabica, sem við getum sem best kallað arabíukaffi. Það hefur einnig verið nefnt javakaffi á íslensku. Mismunandi ræktunarafbrigði kaffisins ganga svo undir mismunandi nöfnum. Allt of langt mál er að fara út í þá sálma að neinu marki.

Breytingar í farvatninu?

Báðar ofangreindar tegundirnar eru viðkvæmar fyrir breytingum á veðurfari í kjölfar hamfarahlýnunar sem nú leikur heimsbyggðina grátt. Sérstaklega á það við um C. arabica. Robusta getur vaxið við aðeins fjölbreyttari skilyrði og þolir sveppasýkinguna betur. Samkvæmt Shostak & Bentley (2023) hefur kaffiverð næstum tvöfaldast í heiminum á undanförnum tveimur árum vegna vandræða við framleiðsluna sem stafa af þurrkum og sjúkdómum í kjölfar veðurfarsbreytinga. Það er því full ástæða til að skoða hvernig bregðast skal við yfirstandandi breytingum á veðurfari.

Með nútíma erfðatækni er efalítið hægt að finna þessi tvö eða þrjú gen sem hægt væri að eiga við til að gera arabíukaffið þolnara gegn hita og þurrki. En það kostar peninga. Fátækir kaffibændur hafa ekki efni á því. Því verður að leita annarra ráða.

Nú á dögum beina kaffiframleiðendur augum sínum í auknum mæli á þriðju tegundina. Heitir hún Coffea liberica. Við getum sem best kallað hana líberíukaffi. Það má heita merkilegt að þrátt fyrir að villtar plöntur af kaffiættkvíslinni Caffea finnist víða í hitabeltinu utan Ameríku eru allar þessar þrjár tegundir sem hér eru nefndar frá Afríku. C. arabica er frá hálendi Eþíópíu í Austur-Afríku, robusta úr frumskógum á láglendi í Mið- og Vestur-Afríku en líberíukaffið að sjálfsögðu frá Líberíu í álfunni norðanveðri. Þar er að jafnaði þurrara loftslag en á hinum stöðunum.

Á áðurnefndum vef WFO kemur fram að nokkur afbrigði eru til af þessari tegund. Hún hefur verið í ræktun allt frá því á 19. öld þótt ræktun hennar hafi aldrei verið mikil. Það sem vekur áhuga manna á tegundinni núna er hversu þolin hún er. Um hana er fjallað í þessum hlaðvarpsþætti (Shostak & Bentley 2023). Úlfi Óskarssyni eru hér með færðar okkar bestu þakkir fyrir ábendinguna. Seint á 19. öldinni var þessi tegund töluvert ræktuð í kjölfar þess að áðurnefnd sveppasýking komu upp á plantekrum með C. arabica sem lagðist á lauf runnanna. C. liberica reyndist ekki eins viðkvæm fyrir sjúkdómnum og gat að auki vaxið við erfiðari skilyrði. Á þeim tíma jókst ræktun líberíukaffis mjög mikið. Þegar vel tókst til var bragðið ekki síðra en á arabíukaffinu. 

Gallinn við tegundina var sá að baunirnar eru stærri en á hinum tveimur aðaltegundunum. Reyndar segir Wikipedia að þetta séu stærstu kaffibaunir í heimi. Ekki nóg með það. Þær eru einnig aðeins öðruvísi í laginu. Minna eilítið á dropa. Saman varð þetta til þess að erfiðara reyndist að þurrka og rista baunirnar. Við þurrkun gátu baunirnar orðið ójafnar. Innsti kjarninn var enn hrár þegar ysti hlutinn og sá þynnri var tilbúinn. Ristunin (hér á Akureyri kölluð kaffibrennsla) gat líka verið vandasamari. Mjórri endinn getur nefnilega brunnið ef ekki er farið varlega. Það er ekki gott að drekka kaffi með viðbrennslubragði. Þess vegna þarf alveg sérstaka hæfni við að þurrka og rista líberíukaffi. 

Í upphafi 20. aldar jókst kaffiframleiðslan í Brasilíu. Nú er það langstærsti kaffiframleiðandi í heimi. Þar treystu menn helst á arabíukaffið svo smám saman hvarf líberíukaffið nánast alveg af markaði. Nú er aðeins um 1 til 2% heimsframleiðslunnar af þeirri tegund.

Samt er það svo að kaffiræktendur í Úganda og Filippseyjum hafa haldið áfram að rækta þessa tegund og hafa lært að þurrka og rista án vandræða. Nú er meira að segja komið fram nýtt afbrigði sem hefur minni baunir og er ekki eins dropalaga og eldri afbrigði og yrki. Þessar baunir eru lausar við þessa galla sem áður komu fram við þurrkun og ristun eða brennslu. Þetta sama afbrigði þrífst einnig við hærra hitastig og hentar því prýðilega þar sem nú er að verða of heitt fyrir arabíukaffið. Sem dæmi má nefna að Shostak & Bentley (2023) segja að líkur séu á að 39-59% þeirra svæða í Eþíópíu þar sem nú er ræktað kaffi séu að verða óhentug fyrir arabíukaffi (sem er samt sem áður ættað frá Eþíópíu) vegna veðurfarsbreytinga. Þessi svæði gætu hentað prýðilega fyrir líbíukaffið. Að ofansögðu má ljóst vera að sennilega er mikilla breytinga að vænta í kaffiframleiðslu heimsins á næstu árum.

Ræktun

Kaffirunnarnir eru miklu fremur lágvaxin tré en runnar ef þau eru ekki klippt reglulega. Þeir geta farið að blómstra þegar þeir eru um þriggja til fjögurra ára og geta gefið uppskeru frá um fimm ára aldri. Blómgun og þar með berjamyndun á sér aðeins stað á nýjum sprotum. Því þarf að klippa runnana reglulega til að auðvelda tínsluna. Greinarnar sem klipptar eru af runnunum hafa reynst prýðilegt nautgripafóður samkvæmt Tudge (2005).

Coffea arabica getur verið sjálffrjóvgandi en robusta treystir á skordýrafrævun. Því er nokkuð algengt að rækta býflugur og framleiða hunang sem aukaafurð á kaffiekrum. Eftir frjóvgun blómanna tekur um 6-8 vikur að hefja myndun berja. Þau eru orðin áberandi um 15 vikum eftir blómgun en það getur verið misjafnt eftir aðstæðum. Á sama tíma myndast nýr vöxtur sem blómgast að ári. Það tekur svo um það bil þrjátíu til þrjátíu og fimm vikur að breytast úr grænum berjum yfir í rauð. Uppskera fer fram á þurrkatímanum þegar berin eru að fá á sig skærrauðan lit.

Smellið hér til að sjá allan pistilinn

Sigurður Arnarson er í stjórn Skógræktarfélags Eyfirðinga