Hástig líffjölbreytni: Skóglendi

Þrátt fyrir að flestir séu sammála um hnignun líffræðilegrar fjölbreytni virðist ekki vera fullur einhugur um hvernig meta beri ástandið eða hvaða kvarða eigi að nota til að meta það. Vistkerfi breytast bæði í tíma og rúmi. Sumir líta á breytingarnar sem ógn við líffjölbreytileika, en aðrir telja í fyllsta máta eðlilegt að framvinda eigi sér stað í vistkerfum og að þau taki breytingum með tímanum. Það er ekki samasemmerki á milli breytinga á vistkerfum og hnignunar þeirra. Ef vel er staðið að skógrækt geta skógar aukið líffjölbreytni vistkerfa. Það lítum við á sem jákvæða þróun. Því fögnum við aukinni skógrækt. Líta má á þennan pistil sem framhald af pistlinum Líffjölbreytileiki í skógum sem við birtum 22. október 2025.

Í þessum pistli segjum við frá því að hástig líffjölbreytni í heiminum er að jafnaði að finna í skógum. Þá erum við ekki bara að tala um trjátegundirnar sjálfar eða annan gróður sem finna má í skógum enda nær líffjölbreytni til allra lífvera. Okkar hlutverk er ekki eingöngu að vernda líffjölbreytileikann þar sem það á við og í því ástandi sem hann er í á hverjum tíma, heldur að stuðla að aukningu hans svo hann eflist og dafni. Sérstaklega á þetta við um svæði þar sem gróðri og líffélögum hefur verið eytt eða hrakað stórkostlega eins og gerst hefur á Íslandi. Við teljum ekki sérstaka ástæðu til að varðveita manngerðar eyðimerkur eða hnignunarsamfélög sem orðið hafa til vegna rányrkju undanfarinna alda.

Þar sem hægt er að endurheimta vistkerfi er það hið besta mál. Stundum er mögulegt að fara í aðgerðir sem ætlað er að endurheimta vistkerfi á forsendum náttúrunnar sjálfrar. Kallast það vistheimt. Við viljum alls ekki gera lítið úr slíkum verkefnum en þar sem vistkerfi eru síkvik getur þetta verið strembið og stundum óvíst hvaða mælistikur ber að nota til að meta árangur verkefnanna. Þegar vel tekst til með slíka vistheimt er eins og landið, sem til verður, hljóti alltaf að hafa verið þannig. Má nefna endurheimt sumra votlendisvistkerfa sem dæmi. Einnig er endurheimt birkiskóga í Leyningshólum og friðun Krossanesborga af sama meiði.

Vandasamt getur verið að finna viðmið fyrir svona endurheimt. Það vakna til dæmis spurningar um við hvaða tíma sé rétt að miða. Má nefna sem dæmi að á Íslandi eru allskonar plöntur, sveppir og dýr sem ekki voru hér fyrir landnám. Því vakna upp spurningar um hvort hindra eigi sumar lífverur á endurheimtum svæðum en aðrar ekki. Hvaða lífverur komast þá í gegnum það nálarauga og hvernig á að dæma þær hæfar eða óhæfar? Varla dugar að setja það viðmið að lífverur sem komu hingað á undan hreindýrunum séu æskilegar en þær sem komu á eftir þeim séu vondar og óæskilegar? Við getum nefnt að í Krossanesborgum má finna ýmsar tegundir plantna sem hafa slæðst þangað úr ræktun. Má nefna viðju, lerki, stafafuru og alaskalúpínu sem dæmi. Allt eru þetta innfluttar tegundir.

Annar möguleiki er að reyna að auka líffjölbreytileikann þar sem það er hægt frekar en að endurheimta glötuð vistkerfi. Því miður hefur stundum borið á þeim málflutningi að skógrækt með innfluttum trjátegundum geti á einhvern hátt dregið úr líffjölbreytileika. Við getum ekki séð að verndun líffræðilegrar fjölbreytni sé best tryggð með því að Ísland haldist áfram því sem næst skóglaust og að sem fæst tré fái að vaxa á landinu. Líffjölbreytni getur ekki haft það að leiðarljósi að fjölda tegunda lífvera skuli haldið í lágmarki. Því hljóta flestir að fagna aukinni skógrækt, einkum ef vistkerfisþjónustan eykst í leiðinni. Þannig verður líffræðileg fjölbreytni best tryggð. Um vistkerfisþjónustu skóga verður fjallað í sérstökum pistli í fyllingu tímans en nú höldum við áfram að skoða áhrif skóga á líffjölbreytni eins og við gerðum í pistlinum sem við nefndum í inngangi.

Alfa, beta, gamma

Fyrirsögnin sýnir okkur nöfnin á þremur fyrstu stöfunum í gríska stafrófinu. Heiti þeirra hafa stundum verið nýtt til að tákna þá kvarða sem notaðir eru til að tákna líffjölbreytni. Því er rétt að segja stuttlega frá þeim en ítarlegri umfjöllun var í pistlinum Líffjölbreytileiki í skógum sem áður var nefndur. Kvarðarnir eru stærri eftir því sem lengra kemur í stafrófið.

Alfa (α) er notað til að mæla tegundafjölda og breytingar á tegundafjölda á tilteknu, afmörkuðu svæði. Að jafnaði eru þau svæði lítil og skýrt afmörkuð. Oftast eru tekin nokkur alfasvæði til að gera samanburðinn betri.

Beta (β) er notað til að meta og bera saman svæði á stærri skala. Ef ein tegund berst inn á tiltekið svæði og leggur undir sig alfa-mælireit minnkar líffjölbreytni á alfakvarða á þeim tiltekna mælireit en á sama tíma getur orðið aukning á betakvarða því tegundum fjölgar í heildina.

Gamma (γ) er notað þegar bera skal saman svæði milli tiltekinna vistgerða á sama svæði sem stundum eru skilgreind mjög vítt. Þannig má til dæmis skoða líffjölbreytileika í Eyjafirði alveg sérstaklega. Í fjölbreyttu landi getur land skorað hátt á gammakvarða þótt í hverri vist séu fáar tegundir og þar með lágt skor á alfakvarða. Þessar hugmyndir voru upphaflega settar fram að bandarískum grasafræðingi að nafni R. H. Whittaker (1920-1980).

Rétt er að taka fram að stundum er einungis fjöldi plantna notaður til að meta líffjölbreytileika á tilteknu svæði. Það segir þó alls ekki alla söguna. Matið þarf að ná til allra lífvera á svæðinu ef vel á að vera eins og vel kemur fram í lögum um náttúruvernd frá 2013. Aukin gróska merkir nær alltaf aukningu í lífríkinu en getur haft tímabundnar neikvæðar afleiðingar á alfakvarða ef aðeins plöntur eru skoðaðar og taldar. Þetta sést til dæmis þar sem illa farið land er friðað fyrir beit og gróskumiklar tegundir nema land og breiða úr sér. Ef aðeins er reynt að meta fjölda plöntutegunda og jafnvel aðeins í tilteknum reit mætti ætla að það dragi verulega úr líffjölbreytni, en niðurstöður verða aðrar ef beta og gamma er bætt við og enn meiri verður fjölbreytnin ef aðrar lífverur eru einnig skoðaðar eins og vera ber.

Enn er ónefnt að breytingar á alfa, beta og gamma geta orðið með tíma án þess endilega að mannskepnan komi þar við sögu nema þá óbeint. Þannig breytist til dæmis vistkerfi Surtseyjar ár frá ári. Þar verða breytingar á öllum þremur kvörðunum á milli ára sem ná til alls lífríkisins. Með því öllu saman er fylgst af töluverðri nákvæmni af mörgum af okkar færustu vísindamönnum á þessu sviði. Þess vegna er ekki ætlast til að almenningur heimsæki þessa einstöku tilraunastöð náttúrunnar sjálfrar. Þarna fær náttúran að njóta vafans.

Sigurður Arnarson er í stjórn Skógræktarfélags Eyfirðinga.