Schengen er sannarlega vandamálið

Fullyrt var í grein Þorbjargar Sigríðar Gunnlaugsdóttur, dómsmálaráðherra og þingmanns Viðreisnar, í Morgunblaðinu á dögunum að aðild Íslands að Schengen-svæðinu ætti ekki sök á því ófremdarástandi sem verið hefur viðvarandi á landamærum landsins að öðrum aðildarríkjum svæðisins. Sú fullyrðing stenzt hins vegar enga skoðun. Til að mynda er engin tilviljun að vandamálin í þeim efnum eru svo gott sem eingöngu gagnvart Schengen-svæðinu en ekki ríkjum utan þess.

Með aðildinni að Schengen samþykktu íslenzk stjórnvöld að fella niður hefðbundið landamæraeftirlit með vegabréfaskoðun gagnvart öðrum ríkjum þess gegn því að hægt yrði að treysta því að eftirlitið á ytri mörkum þess væri í lagi. Sú hefur þó aldrei verið raunin og hafa milljónir manna komist yfir ytri mörkin með ólögmætum hætti, einkum í austri og suðri, samkvæmt tölum frá Frontex, landamærastofnun Evrópusambandsins. Þar er þó einungis um að ræða þá sem vitað er um.

Markmið Schengen-svæðisins er að ekki þurfi að framvísa vegabréfum innan þess. Pólitískt markmið þess er þó að vera liður í lokamarkmiði samrunaþróunarinnar innan Evrópusambandsins um að það verði endanlega að sambandsríki. Þegar einu sinni er komið inn fyrir ytri landamæri svæðisins er þar með hægt að ferðast hvert sem er innan þess án þess að framvísa skilríkjum, eins og raunin er innan ríkja, og fyrir vikið nánast gefa upp hvaða nafn sem er. Þar á meðal hingað til lands.

Kallað hefur verið eftir því að öll flugfélög sem fljúgi til Íslands afhendi hérlendum yfirvöldum farþegalista en nokkuð hefur vantað upp á í þeim efnum. Hins vegar er í reynd takmarkað gagn að slíkum farþegalistum í þágu löggæzlu þegar flogið er til landsins frá öðrum aðildarríkjum Schengen-svæðisins. Farþegalistar innihalda upplýsingar úr bókunarkerfum flugfélaga sem farþegar hafa látið þeim í té en innan svæðisins er ekki um að ræða upplýsingar staðfestar með vegabréfum.

„Farþegaupplýsingar (PNR) úr flugum innan Schengen innihalda ekki upplýsingar úr vegabréfum heldur aðeins bókunarkerfum flugfélaga. Það eru aðeins upplýsingar frá flugum utan Schengen (API) sem innihalda upplýsingar úr vegabréfum,“ segir í svari dómsmálaráðuneytisins við fyrirspurn frá mér fyrir rúmu ári síðan um það hvort umræddar upplýsingar séu staðfestar með vegabréfum. Þess má geta að Evrópusambandið skilgreinir umrædda farþegalista sem „óstaðfestar upplýsingar“.

Með öðrum orðum er mögulegt að koma hingað til lands frá öðrum aðildarríkjum Schengen-svæðisins án þess að gefa upp réttar upplýsingar. Þar á meðal nöfn sem fyrr segir enda hafa slík mál ítrekað komið upp. Þeir, sem komizt hafa í kast við lögin og/eða hafa lögbrot í hyggju, eru eðli málsins samkvæmt líklegri en aðrir til þess að veita rangar upplýsingar. Það er enda ekki að ástæðulausu að brotamenn koma nær eingöngu hingað til lands frá eða í gegnum önnur ríki innan svæðisins.

Meðal þess sem Þorbjörg hefur gert frá því að hún tók við sem embætti dómsmálaráðherra er að funda með Hans Leijtens, forstjóra Frontex. Sagði hún af því tilefni í fréttatilkynningu að Evrópusambandið hefði á liðnum árum unnið að því að styrkja ytri mörkin. Leijtens hefur hins vegar lýst sig andsnúinn því að styrkja þau ólíkt forvera hans og hafði þýzka dagblaðið Welt til að mynda eftir honum í janúar á síðasta ári að ómögulegt væri að hindra ólögmæta för inn á Schengen-svæðið.

„Svo ég segi það bara hreint út: Ekkert getur komið í veg fyrir að fólk fari yfir landamæri. Enginn veggur, engin girðing, ekkert haf, engin á,“ sagði Leijtens þannig í viðtalinu. Eina leiðin væri að reyna að hægja á straumi fólks yfir ytri mörkin og stjórna honum betur. Ísland er hins vegar í allt annarri stöðu þar sem haf umlykur ekki aðeins landið heldur er það langt frá meginlandi Evrópu en með aðildinni að Schengen var þeim landamærum frá náttúrunnar hendi að verulegu leyti fórnað.

Vitanlega mun Þorbjörg aldrei nokkurn tímann taka undir það að aðildin að Schengen-svæðinu sé vandamál enda færi það gegn þeirri grundvallarstefnu Viðreisnar að Ísland skuli ganga í Evrópusambandið. Engu að síður er ljóst að fullkominn forsendubrestur hefur átt sér stað í þessum efnum. Þannig er ekki nóg með að ekki hafi tekizt á vel yfir 20 árum að tryggja ytri mörk svæðisins heldur hefur yfirmaður Frontex hreinlega lýst því yfir opinberlega að sú verði aldrei raunin.

Hjörtur J. Guðmundsson er sagnfræðingur og alþjóðastjórnmálafræðingur