Þankar ferðalangs um búsetu við landamæri

Á ferð minni nýverið um Slóveníu kom ég meðal annars til Lendava, bæjarfélags sem mér þykir hafa það merka sögu að ég fann mig knúinn til að setja ákveðna punkta úr þeirri sögu á blað til birtingar. Um leið er vert að hafa í huga að saga Lendava er bara eitt dæmi í flóru mannkynssögunnar og bætir engri nýrri þekkingu við hinar fjölmörgu fræðibækur sem hafa birst á prenti og vefnum og eru okkur öllum aðgengilegar. Miklu frekar er þessi pistill einfaldlega þankar ferðalangs, dagbók öllum opin, sett á blað 13. júní, en þann dag var Schengen samstarfið stofnað 1985.

Lendava er bær í austurhluta Slóveníu. Í næsta nágrenni bæjarins eru bæði landamæri Slóveníu við Króatíu og við Ungverjaland. Bærinn þykir ríkur af jarðhita og flykkist fólk í böðin í þessu heillandi bæjarfélagi þar sem íbúar eru að stærstum hluta ættaðir frá hinum þremur fyrrnefndu löndum. Menningarlífið er líka fjölbreytt. Þannig vakti sýning ein áhuga minn þar sem sýnd eru verk með biblíuþemum eftir hina þekktu listamenn Salvador Dalí (11. 05. 1904 - 23. 01. 1989) og Otto Dix (02. 12. 1891 – 25. 07. 1969). Engum sögum fer af því að þeir hafi hist meðan þeir voru á lífi og örugglega héldu þeir aldrei samsýningu. En þvílík upplifun að spegla verk hvors um sig í verkum hins listamannsins. Sú saga verður þó ekki rakin frekar í þetta sinn.

Við upphaf tuttugustu aldar var Lendava hluti af Ungverjalandi og hafði verið það um lengri tíma. En það hvaða ríki bærinn tilheyrði átti eftir að breytast alls sex sinnum á rúmum áttatíu árum. Fjöldi íbúa Lendava sem fæddist upp úr aldamótunum 1900 fluttist því í raun jafn oft á milli ríkja án þess að hafa pakkað í kassa. Fræðilega gat það hafa sofið öll þessi ár í sama herberginu, búið í sama húsinu, haft sömu nágranna. Aldrei flutt en þó verið flutt yfir landamæri, eða öllu heldur landamærin flutt yfir þau.

Alþjóðlegar samþykktir í lok svonefndar „fyrri heimsstyrjaldar“ leiddu til þess að bærinn var skilgreindur 1919 sem hluti hins nýja konungsríkis sem bar nöfn Serbíu, Króatíu og Slóveníu. Nafni því konungsríkis var svo breytt 1929 í Júgóslavíu og íbúar Lendava því orðnir hluti af Júgóslavíu. Á tímum svonefndar „síðari heimsstyrjaldar“ árið 1941 náði Ungverjaland yfirráðum yfir landsvæðinu. Það ástand varði í fjögur ár. Í samræmi við fyrrnefndan alþjóðasamning sem var kenndur við Trianon og nátengdur Versalasamningunum voru landamærin færð til fyrra horfs og bærinn aftur orðinn hluti af Júgóslavíu. 1991 braust út borgarastyrjöld í Júgóslavíu sem leiddi m.a. til stofnunar hins sjálfstæða ríkis Slóveníu og íbúar landsins nú orðnir slóvenskir ríkisborgarar. En ríkisborgararétturinn hafði ekki alltaf flust sjálfkrafa yfir á alla íbúa Lendava við landamæratilfærslur eins og seinna verður vikið að.

Þann 1. maí 2004 fékk Slóvenía aðild að ESB og vissulega fylgdu því veigamiklar breytingar fyrir efnahag landsins. En aðildin að Schengen þremur árum seinna var sú breyting sem hafði bein, tilfinningaleg áhrif á íbúa Lendava, því loksins voru gömlu slóðirnar, troðnu vegirnir til nágranna, vina og ættingja sem höfðu hin síðustu 100 ár oft verið harðlokaðir með landamæravörslu og girðingum, nú loksins opnir.

Saga þessa svæðis verður ekki sögð án þess að fella tár. Slíkar eru hörmungarnar sem fólkið í Lendava mátti þola. Þannig var unnið skipulega að því á milli styrjalda að draga úr hinu háa hlutfalli íbúa af ungverskum uppruna. Það var gert með því að flytja 254 slóvenskar fjölskyldur annars staðar frá og gefa þeim samtals 1100 hektara til að rækta, óháð því hverjum hektararnir hefðu tilheyrt fram að því. Þegar Ungverjaland aftur á móti náði yfirráðum yfir svæðinu 1941 hófu þeir þegar gagnaðgerðir og fluttu á tiltölulega stuttum tíma 589 slóvenskar fjölskyldur í burtu og gáfu fjölskyldum af ungverskum uppruna réttinn til að rækta landið.

Þegar Þýskaland nasismans hertók Ungverjaland 1944 hófu nasistar strax að flytja gyðinga úr Lendava í útrýmingarbúðir þar sem 132 íbúar Lendava voru myrtir. Af þeim 23 sem lifðu útrýmingarbúðirnar af fluttu aðeins örfáir til baka til Lendava sem nú var komið undir harðstjórn kommúnismans.

Önnur eldri saga af þessu svæði snýr að tímum siðbótarinnar og blóðugrar gagnsóknar gegn þeim sem aðhylltust lútherstrú. Þá þótti gott fyrir mótmælendur sem kenndu sig við siðbótina að vera í Lendava og nágrenni, því þar voru þeir ekki ofsóttir. En það er önnur saga sem bíður seinni birtingar. Einnig sú saga mótar lífið í Austur-Slóveníu enn þann dag í dag. Ég lærði heilmikið af því að spegla líf fólksins í héraðinu í dag í þessum sögum fyrri tíma, rétt eins og þegar ég speglaði verk listamannanna tveggja í verkum hvors um sig.

P.S. Þann 13. júní voru 40 ár liðin frá því að fyrstu fimm ríkin undirrituðu samning um Schengen-samstarf. Í dag taka 27 ríki þátt í þessu samstarfi, sjá https://www.stjornarradid.is/verkefni/utanrikismal/evropusamvinna/schengen-samstarfid/ 

Pétur Björgvin Þorsteinsson er djákni og Evrópufræðingur MA