Mótbyrinn var alltaf meðbyr Arnar Inga
Örn Ingi Gíslason fjöllistamaður á Akureyri hefði orðið áttræður í dag. Hann var fæddur 2. júní árið 1945 en lést 23. september 2017, 72 ára að aldri.
Ofanritaður hitti Örn Inga að máli á heimili þeirra Dýrleifar Bjarnadóttur 10 dögum áður en hann lést. Fyrirhugað var að viðtalið birtist í Sunnudagsblaði Morgunblaðsins um haustið, af því varð ekki en að beiðni fjölskyldu listamannsins er það hins vegar að finna í bókinni Lífið er LEIK-fimi sem kom út í tengslum við samnefnda yfirlitssýningu á verkum Arnar Inga sem haldin var í Listasafninu á Akureyri frá 3. nóvember 2018 til 27. janúar 2019.
Í tilefni þess að 80 ár eru frá fæðingu þessa margslungna manns, birtist viðtalið við Örn Inga hér í heild, eins og það er í bókinni.
_ _ _
Mótbyrinn alltaf minn meðbyr
„Ég held að enginn eigi jafn skrýtinn feril!“
Örn Ingi gerði að gamni sínu þegar við hittumst á heimili þeirra Dýrleifar á Akureyri, um miðjan september 2017. Það var miðvikudagur, þrettándi dagur mánaðarins. Undirtónninn var þó alvarlegur; dregið var af eljumanninum, þeim óþrjótandi baráttujaxli í lífinu og listinni sem ég kynntist fyrir margt löngu. Við sátum í tvo klukkutíma, margt bar á góma og ég rammaði listamanninn inn með myndavélinni, meðan hann lét gamminn geysa. Þetta átti að verða samtal til birtingar í Sunnudagsblaði Morgunblaðsins um haustið, en birtist fyrst hér.
„Þú veist að ég er veikur. Er að berjast við krabba og ekkert hægt að gera; ekki að geisla, ekki skera og ég get ekki tekið sterk meðul.“
Í kjölfar blóðrannsóknar vegna sykursýki uppgötvaðist að hann var kominn með skorpulifur – maður sem ekki drakk áfengi – og auk þess tvo bletti í lungum. „Þetta er kyrrstætt og ég held þeir hafi ekki áhyggjur á meðan. Ég sagði við lækninn minn, þegar hann kom á sýninguna: Nú sérðu það svart á hvítu að þú verður að vanda þig við lækninguna!“ Þar vísar hann til fyrstu listsýningarinnar á Brúnum í Eyjafjarðarsveit, þar sem hjónin Hugrún og Einar, bróðir Arnar Inga, opnuðu veitingastað og sýningarsal um sumarið og buðu honum að sýna fyrstum.
„Ég hryggbrotnaði líka, neðsti hryggjarliðurinn er fallinn saman. Það var í nóvember á síðasta ári og ég hef verið verkjaður allan tímann. Datt hér inni í svefnherbergi og gat ekki borið hönd fyrir mig þannig að ég skall á bakið. Það veldur miklum vændræðum, þegar verkirnir í hryggnum og krabbinn koma saman.“
Þessi eftirminnilegi Akureyringur var um margt óhefðbundinn. Fór sínar eigin leiðir, bæði í leik og starfi. Sagði mótþróa nauðsynlegan listamanni því þannig ykist sköpunargleðin. „Ég er atvinnumaður í mótbyr. Ef menn eru ekki í vandræðum verða þeir að búa sér þau til frekar en vera vandræðalausir. Ég er sjálfum mér alltaf mjög erfiður; sífellt að setja mér ný stór markmið,“ sagði hann í samtali sem ég birti í Morgunblaðinu í júní 2002, í tilefni 25 ára útgönguafmælis úr Landsbankanum, eins og hann kallaði það.
Móðursystur Arnar Inga útvegaði honum starf í bankanum. „Hún þekkti Halldór Helgason, sem seinna varð útibússtjóri, og kom mér þarna í vinnu. Ég átti ekki frumkvæði að því.“
Hann sat á sama stól í Landsbankanum í ellefu ár en stefndi aldrei að stöðuhækkun heldur dreymdi um að helga sig listinni. Ákvað svo einn góðan veðurdag að stíga upp úr stólnum og setjast þar ekki framar. Það var í janúar 1977. „Ég sagði stúlkunni sem sat á móti mér að ég ætlaði að segja upp og fá mér vinnustofu. Hún sagði bara, guð minn góður! Taldi ekki séns að þetta gengi upp en það efldi mig bara. Ég fékk yfir mig einhvern lasleika sem lýsti sér í því að ég varð ofsalega sveittur og þurfti að vera með vasaklút við hliðina á reiknivélinni. Ég held það hafi bara verið vegna leiða,“ segir Örn Ingi.
„Ég var enginn bankamaður; hafði aldrei gaman af því að vinna í bankanum, en mér fannst hins vegar gaman í borðtennis! Við fórum oft í borðtennis í kjallaranum eftir vinnu og ég varð einu sinni Akureyrarmeistari.“
Gott ef ég talaði ekki fyrst við Örn Inga um miðjan áttunda áratuginn, þá um fermingu; þurfti að vita hvað alvöru borðtennisborð ætti að vera stórt, og hringdi vitaskuld í Landsbankann! Hafði heyrt af spilamennskunni niðri í kjallara.
Stutta lýsingin á manninum gæti verið: sjálfmenntaður listamaður sem kom víða við. Hann málaði og skar út og gerði skúlptura, skrifaði leikrit, gerði kvikmyndir, hannaði leikmyndir og leikstýrði, svo dæmi séu nefnd, auk þess að reka innrömmum og myndlistarskóla. Mörgum er Örn Ingi eftirminnilegur fyrir gjörninga, enda iðulega kallaður Gjörningi! Svo rak hann veitingastað um tíma í elsta húsi Akureyrar, Laxdalshúsi; fékk hugmyndina og lét vaða, eins og svo oft áður og síðar. „Ég er ómenntaður í matargerð eins og myndlist og var efins um að kokkar bæjarins myndu leyfa mér þetta, en þeir gerðu ekki athugasemd. Fyrsta daginn í Laxdalshúsi fengum við 500 manns í gestabók. Þetta var strax eftir endurgerð hússins, áhuginn var mikill og við vorum þarna í fjögur sumur. Ég breyttist við tímann í Laxdalshúsi; ég eldaði svo mikið að ég má ekki sjá stóran pott, þá verð ég að setja eitthvað í hann.“
Enn má nefna að Örn Ingi stýrði fjölda bæjarhátíða hér og þar um landið. Var mjög vinsæll á þeim vettvangi. Þá er ótalið mikið starf hans með börnum í óteljandi grunnskólum víða um land. „Það hófst þannig að ég var kallaður í símann þar sem ég var að setja upp leiksýningu á Húsavík. Pétur Þorsteinsson, skólastjóri á Raufarhöfn, var á línunni: Ertu til í að koma og leiðbeina krökkunum í skólanum? Leiðbeina? Ég kann það ekki, svaraði ég. Fór samt og svo aftur og aftur. Þetta vatt upp á sig og ég vann með krökkum í mörgum skólum. Á einum stað gáfum við út bók, á öðrum settum við heimsmet í blóðmörsgerð og á þeim þriðja útbjuggum við stærstu kleinu í heimi. Í fjórða skólanum bættum við reyndar það met! Ég reyndi alls staðar að brjóta starfið upp og það tókst. Krakkar eru tilbúnir í svo margt og fullorðnir líka, þegar á reynir. Ýmsir, sem eru orðnir fullorðnir núna, hafa komið til mín og þakkað fyrir. Einhverju sinni þurfti ég á aðstoð slökkviliðsstjórans á Akureyri að halda, fór á hans fund og bar upp erindið. Ég get ekki neitað þér fyrst þú leyfðir mér að mála veggmyndina á Þórshöfn aleinum!
Örn Ingi byrjaði ungur að teikna og vakti athygli í Barnaskóla Akureyrar. „Þegar átti að skreyta töfluna fyrir jólin fékk ég að teikna Jósep, Maríu á asnanum og Jesú. Mikið var teiknað um veturinn og um vorið var haldin sýning í stofunni; 30 myndir komust fyrir, þar af átti ég 20. Þegar ég var 16 ára gaf amma mér kassa með olíulitum og segir, hérna, gríptu í þetta, þú getur það. Ég opnaði ekki kassann fyrr en var 21 árs og gerði þá mósaíkmyndir, ein af var engli og svo kemur bandarískur listaverkefasafnari, sem ég veit ekkert hver er, heim til mín og kaupir hana. Þetta var fyrsta myndin sem ég seldi – hún fór til Bandaríkjanna!“
Fyrsta einkasýning hans í Reykjavík var í sal Félags íslenskra myndlistarmanna 1980. „Ég vildi láta á það reyna sem ég var að gera en það var átakanlegt hvernig það byrjaði. Ég sendi út 700 boðskort eftir lista Félags íslenskra myndlistarmanna, FÍM, en það kom enginn. Ég hringdi því í Selmu Jónsdóttur, forstöðumann Listasafn Íslands, og spurði hvort hún hefði ekki örugglega fengið boðskortið. Jú, en það stæði illa á, því hún væri að fara úr landi daginn eftir. En svo kom misskilningurinn: Gunnar Örn, við sjáum þetta bara hjá þér næst.“
Norðanmaðurinn svaraði um hæl: „Ég er ekki Gunnar Örn. Ég er hingað kominn til að sýna ykkur það sem ég hef verið að vinna að lengi en það virðist ekki takast, svo ég óska ykkur bara góðrar ferðar. Svo líða 20 mínútur í mesta lagi, þá sviptir einhver upp hurðinni og inn
þrammar hópur fólks. Þar var Selma fremst í flokki; hún sá að það gengi ekki að ég segðist aldrei koma aftur og hefði ekkert til Reykjavíkur að sækja. Ég sýndi allt mögulegt; tréverk, pastelmyndir, olíumyndi og vatnsliti. Selma keypti vatnslitamynd,“ segir Örn Ingi.
„Mér finnst sterkt í minningunni að hafa ætlað að auglýsa sýninguna 1980 til framlengingar vegna lélegrar aðsóknar. Fannst líklega ekki nógu kurteist að gera það.“ Hann sýndi nokkrum sinnum í sal FÍM og var líka með einkasýningar í Gerðarsafni, í Hafnarborg á Kjarvalsstöðum og víðar.
„Mér hefur alltaf verið vel tekið af Reykvíkingum. Þeir kaupa samt ekki af mér, eru bara hissa eða eitthvað. Allar þessar sýningar hafa komið til baka meira og minna. Að því leyti er það skelfingin uppmáluð að hafa staðið í þessu alla tíð. Ég hef reyndar alltaf selt lítið, nema þegar ég hélt fyrstu sýninguna á Akureyri. Ég gekk út úr bankanum 17. janúar 1977 og hélt sýningu um haustið í Iðnskólaforstofunni, þar sem nú er hótel. Ég sýndi 65 eða 70 myndir og Akureyringar vildu ekki láta draum minn mistakast; keyptu allar myndirnar nema eina!“
Þá segist hann hafa selt flestar myndanna sem hann sýndi á Brúnum í fyrra; hóf ferilinn því vel og lauk honum með sama glæsibrag. „Það kom mér á óvart að selja svona margir myndir núna. Konan mín trúði því varla.“
Ef til vill á enginn skrýtnari feril, eins og hann segir sjálfur. „Það hefur alltaf verið í mér löngun til að gera eitthvað annað en aðrir hafa verið að fást við eða var ekki á döfinni hjá öðrum. Gjörningarnir eru dæmi um það; þegar ég byrjaði voru þeir einmitt kallaðir það, gjörningar – og ég stundum Gjörningi – en það fór í taugarnar á einhverjum svo þeir hófu þess í stað að tala um gerninga ...“
Hann brosir í kampinn.
„Fyrsti gjörningurinn varð til 1979; talað hefur verið um að þeir í Rauða húsinu hafi verið fyrstir en ég held það sé vitleysa. Ég var á undan. Hafði lesið mig til, sá myndir og þetta hefur líklega orðið að veruleika að minnsta kosti að hluta til vegna þess að ég er leikhúsmaður líka. Frægasti og mesti gjörningurinn var Jarðarför verðbólgunnar á Kjarvalsstöðum. Hringur Jóhannesson myndlistarmaður, sem fór langt fyrir aldur fram, kom til mín á eftir og sagði: Þetta var gaman. Það var vit í þessu. Ég lagði töluvert í gjörningana; í jarðarförinni var ég með kjörkassa, sem ég sagaði gat á fyrir holræsirör, og hafði klósett fyrir aftan. Svo spiluðu hljóðfæraleikarar sem pössuðu við flokkana, þá steyptist úr loftinu massi af penginum og svo brutust út slagsmál á gólfinu. Þetta vakti athygli.“
Síðasti gjörningurinn var Fossinn í kirkjutröppunum á A! gjörningahátíðinni á Akureyri. Sá vakti einnig mikla athygli.
Margir muna Örn Inga líka með kvikmyndavélina á lofti; það ævintýri byrjaði sem ein þeirra fjölmörgu hugmynda sem varð að veruleika. Hann hafði aldrei snert slíka vél en keypti, las bæklinginn og hófst svo handa! Mikið efni liggur eftir hann. „Það er verið að stinga upp á því við mig að ég sýni eitthvað af þessu, en ég hef verið mjög tregur til þess að klippa úr efninu. Ég var alltaf fús til þess að kasta mér út í einhverjar myndatökur sem ég hafði áhuga á en fékk ekkert fyrir – ekki neitt. Konan mín segist engan mann þekkja sem er jafn tilbúinn að gera eitthvað fyrir ekki neitt. Ég fylgdi til dæmis hálfblindum manni í Mývatnssveit, Snæbirni Péturssyni, um alla sveitina, um Hljóðakletta, Ásbyrgi og inn í Dreka. Ég fór með Haraldi Ólafssyni uppstoppara til Bandaríkjanna; heyrði viðtal við hann þar sem Haraldur segist hlakka mikið til að fara á heimsmeistaramótið og þá fann ég á mér að hann yrði heimsmeistari, hringdi í hann og fór með. Hann varð auðvitað heimsmeistari. Ég á Glerá frá upptökum, óslitið niður að ósum. Það tók mig 25 tíma að ganga þetta, en efnið hefur bara legið oní skúffu. Svo er það hugsuðurinn Þorvaldur Þorsteinsson; við hittumst annað slagið í sjö ár og ég myndaði spjall okkar. Svo liðu tvö eða þrjú ár sem við gerðum ekki neitt en allt í einu sá ég að hann hafði reynt að hringja en ég ekki heyrt í símanum; sá bara missed call og hugsaði með mér að hann muni hringja aftur. En Þorvaldur hringdi aldrei aftur vegna þess að hann dó.“
Húsið við Klettagerði er óvenjulegt – ef til vill einskonar gjörningur – og kostaði einmitt mikla þrautseigju. „Sumir hér í bæ voru svo sem ekkert ánægðir með þetta hús og við áttum ekki að fá að byggja það svona. Við vorum úti í Lönguhlíð þar sem ég hafði vinnustofu í bílskúrnum. Svo lentu Dilla og Halldóra dóttir okkar í slysi og það komu bætur sem urðu til þess að gátum byrja að byggja kjallarann hér. „Ég vildi ekki arkitekta eða tæknifræðinga á Akureyri; þá yrði húsið bara enn eitt sömu gerðar og voru fyrir. Fór til Guðrúnar Jónsdóttur í Reykjavík og segi henni frá því sem mig langi að gera. Meðal annars að ég væri til í að hafa útidyrnar eins og skráargöt í laginu. Þá sprettur upp maður sem reyndist vera Knútur Jeppesen, þá eiginmaður Guðrúnar, og segir: Ég veit alveg hvernig hús þú vilt.“
Knútur teiknaði húsið og Örn Ingi var hæstánægður með útkomuna. Telur húsið listaverk en tekur fram að það hafi aldrei fengið neina viðurkenningu.
„Ég reyndi svo að bjarga mér með þetta hús, keypti trésmíðavélar og hrærivél til þess að festa einangrun upp á veggina. Þetta var barátta. Ég tók aldrei bankalán; byggði þetta bara einhvern veginn upp úr rassvasanum. Veit varla hvernig ég fór að því en var heppinn; flutti til dæmis inn eftirprentanir af þekktum listaverkum en aðallega af hestum á stökki og maður sem ég þekkti fór um landið og seldi mikið. Ég sendi honum stöðugt fleiri myndir – 100 eintök hingað og 100 þangað. Ég fékk nokkrar milljónir út úr þessu, svo rak ég innrömmun samhliða því að sinna listinni. Rammaði til dæmis inn einar 40 myndir eftir Kjarval sem Úlfur Ragnarsson og bræður hans sendu mér. Það var dýrmætur skóli í myndlist að sjá hvernig Kjarval hafði unnið.“
Sjálfmenntaði listamaðurinn rak myndlistarskóla í þrjá áratugi og segir ærna ástæðu til þess að gleðjast yfir árangrinum. Í fyrsta lagi hafði hann dýrmætar tekjur af kennslunni, í öðru lagi segist hann lítið hafa þurft að auglýsa því svo margir vildu komast að, en síðast og ekki síst hafi nemendurnir, af báðum kynjum á öllum aldri, sýnt honum mikla tryggð.
Við ræddum stundum heima og geima, formlega og ekki, en unnum bara einu sinni saman, þegar við Þórsarar fengum Örn Inga til að stjórna hátíðahöldunum 17. júní á Akureyri árið 2005. Hann hannaði og við létum smíða allt annars konar svið en vanalega og komum því fyrir á öðrum stað á Ráðhústorgi en tíðkaðist áður og einnig síðar. Mikið var um skemmtiatriði úr héraði og næstu sveitum þótt hljómsveit væri líka af borgarhorninu, kvennabandið Heimilistónar og ég man ekki betur en ein hljómsveitarskvísan svifi á svið úr háloftunum í körfu á þar til gerðum bíl Slökkviliðs Akureyrar. Svo var vitanlega flugeldasýning þar sem hugsað var fyrir hverju skoti og kappinn Arngrímur Brynjar Jóhannsson sveif þá vel skipulagða leið yfir miðbæinn á listflugvél sinni. Ógleymanlegur dagur. Veðrið var meira að segja gott!
Örn Ingi nefndi iðulega síðan hve tækifærið var honum dýrmætt og hve gaman hann hafði af vinnunni. Ég man ekki betur en hann hafi nefnt að þetta væri í eina skiptið sem hann var beðinn um að stjórn hátíðahöldum þjóðhátíðardagsins í heimabænum. Listamaðurinn fékk að sjálfsögðu frjálsar hendur, ég var útnefndur sérlegur aðstoðarmaður en gerði svo sem ekki neitt annað en vera fyrir hendi, hlusta og fallast á skemmtilegar hugmyndir. Þær streymdu fram eins og lækur í vorleysingum og Örn Ingi var í raun þannig, nema að hann sem lækur fann sér gjarnan nýjan farveg. Þá, eins og oft síðan, skynjaði ég hve lækur af því taginu er fallegri, tærari og meira spennandi en sá sem liðast tilþrifalítið niður hlíðina af gömlum vana.
Þremur vikum áður en Örn Ingi var kallaður til starfa á listalendum annarrar víddar veitti stjórn Akureyrarstofu honum heiðursviðurkenningu Menningarsjóðs bæjarins. Athöfnin í Ketilhúsinu er eftirminnileg. „Ég tók ekki ákvörðun hvað ég gerði fyrr en ég var kominn niðureftir og í stað þess að fara yfir ferilinn ákvað ég að segja sögur. Að því kom að ég sagði frá því að sett yrði upp sýning, og hún er mér svo mikils virði að ég skalf og nötraði.“
Örn Ingi er greinilega hrærður þegar hann segir frá. „Ég lifi fyrir þessa sýningu. Að endingu nánast brotnaði ég saman, þegar ég sagði frá henni, af tilhlökkun og gleði.“
Það eina sem kom mér nokkru sinni á óvart við Örn Inga var að hann gat sífellt komið á óvart! Hann var hugmyndaflugstjóri, endalaus uppspretta einhvers sem yfirleitt varð að veruleika í hugmyndaverksmiðjunni. Fólk hafði bersýnilega misjafnlega gaman af, en eldmóðurinn var alltaf samur. „Það er skrýtið að segja frá því en stór hluti hugmyndanna kemur í svefni,“ segir hann en kann ekki að útskýra það nánar.
Líklega var þrautseigja aðalsmerki Arnar Inga. Frá fyrstu stundu. „Mótbyrinn hefur alltaf verið minn meðbyr,“ segir hann. „Ég átti ekki að fæðast; átti ekki að lifa fæðinguna af því ég var var með naflastrenginn þrívafinn um kolblátt höfuðið, en handfljót ljósmóðir, Jórunn Bjarnadóttir, bjargaði mér. Amma var hjá mömmu allan tímann en eftir að ég er kominn í heiminn nær hún að sofna. Hana dreymir að örn kemur fljúgandi í hringi yfir barnið og allt í einu breytist örninn í gullna kórónu. Þannig er nafnið til komið og ég er viss um að þetta flug arnarins hefur oft á tíðum haldið mér á floti. Þetta var sterkt tákn.“
Þrátt fyrir veikindin var ekki uppgjöf í röddinni miðvikudaginn 13. september 2017, þótt hún væri veikari en áður.
„Ég ætla að lifa lengur, skilurðu. Ég er ekkert að kveðja, minnugur þess að mamma var tvisvar með krabbamein. Í seinna skiptið var sagt við mig: Þú skalt búa þig undir það að mamma þín lifi ekki meira en mánuð. – Já, heldurðu það, segi ég. Svo var ekkert meira um það nema hún lifði í níu ár! Sagði svo í lokin: Ég fer ekki á spítala, ég bara dey heima þegar ég dey.“
Listamaðurinn hlær eins hátt og honum er mögulegt, en smitandi hlátur hans heyri ég ekki framar nema í hugskotinu. Örn Ingi var allur tíu dögum eftir þennan fund okkar.