Rannsakar óskir fólks um eigin útför

Ekki skiptir höfuðmáli hvar Íslendingar liggja eftir dauðann heldur miklu frekar hjá hverjum. Þetta er meðal þess sem komið hefur fram í rannsókn þjóðfræðingsins Dagrúnar Óskar Jónsdóttur á útfarar- og greftunarsiðum Íslendinga í samtímanum.

„Samtíminn hefur breytt hefðunum, fólk velur t.d. oftar líkbrennslu í dag en áður og jarðarfarir eru ekki eins formfastar. Áður fyrr var fólk yfirleitt jarðsett í sinni heimasókn en nú er meiri hreyfanleiki á fólki, það hefur kannski búið á mörgum stöðum um ævina svo það er ekki alveg jafn augljóst hvar það ætti helst að hvíla. Valkostirnir eru fleiri og fjölbreyttari lífsskoðanir hafa áhrif á val fólks,“ segir Dagrún Ósk sem hélt nýlega erindi á Amtsbókasafninu á Akureyri og sagði þar frá rannsókn sinni á óskum fólks í tengslum við eigin útför.

Vill fleiri sjónarmið til að dýpka myndina

Árið 2024 tók Dagrún Ósk, sem er aðjúnkt við Háskóla Íslands, fjölda viðtala við einstaklinga sem höfðu velt fyrir sér hvar og hvernig þeir vildu hvíla, en einnig ræddi hún við starfsfólk í útfararþjónustu og kirkjugörðum. Í haust heldur rannsóknin áfram. „Hingað til hef ég tekið mest af viðtölum á höfuðborgarsvæðinu og á Ströndum og ég myndi segja að það hafi komið mér á óvart að það hafi ekki verið meiri munur á svörum fólks þar þar á milli, en það væri gaman að taka viðtöl á fleiri stöðum til að fá aðeins skýrari mynd af því,“ segir Dagrún Ósk og bætir við að hana langi til að fá fleiri sjónarmið til að dýpka myndina. „Ég er líka svolítið áhugasöm um hvort það sé kynslóðamunur á sjónarmiðum fólks, en það er líka eitthvað sem á eftir að skýrast betur. Þá langar mig að ræða við fólk með ólíkan trúar- og menningarbakgrunn og fá innsýn í hvernig nýbúar horfa á þessi mál.“

Samtíminn hefur breytt hefðunum, fólk velur t.d. oftar líkbrennslu í dag en áður og jarðarfarir eru ekki eins formfastar. Áður fyrr var fólk yfirleitt jarðsett í sinni heimasókn en nú er meiri hreyfanleiki á fólki, það hefur kannski búið á mörgum stöðum um ævina svo það er ekki alveg jafn augljóst hvar það ætti helst að hvíla.

Dagrún Ósk segist upphaflega hafa fengið áhuga á málefninu þegar einn frændi hennar fór á hjúkrunarheimili og tilkynnti að hann vildi láta brenna sig og dreifa öskunni. Í tengslum við það fór Dagrún að kynna sér reglur í kringum öskudreifingu og fleira er tengist útförum. Hún segir efnið vera mjög áhugavert því dauðinn er eitthvað sem kemur okkur öllum við en vissulega höfum við mismiklar skoðanir á því hvað við viljum að gert verði við okkar jarðnesku leifar eftir okkar dag. Sumir vilja t.d. láta brenna sig og dreifa öskunni á ákveðnum stað, aðrir hafa nú þegar valið sér legstæði í kirkjugarði, valið tónlistina fyrir jarðarförina eða legsteininn. Dagrúnu finnst áhugavert að vita hvað hefur áhrif á þessar ákvarðanir og af hverju þetta skiptir fólk máli. Að hennar sögn er umræðan um dauðann orðin mun opnari og fólk meðvitaðra um sínar hinstu óskir. Þá hefur fólk líka betri möguleika á því að koma óskum sínum á framfæri og valkostir varðandi útfarir og greftrun eru fleiri en áður. „Það sem kom mér upphaflega mest á óvart var hvað fólk var tilbúið til og hafði mikinn áhuga á að ræða þetta, en þetta er auðvitað eitthvað sem snertir okkur öll svo það er kannski ekkert skrítið og ég er ótrúlega þakklát þeim sem hafa gefið sér tíma til að tala við mig,“ segir Dagrún Ósk.

Tengsl skipta máli

Aðspurð um áhugaverðar niðurstöður úr rannsókninni nefnir hún sem dæmi að fólk virðist síður vilja láta grafa sig í nýjum kirkjugörðum, það vill vera innan um fleira fólk. „Landfræðileg staðsetning skiptir fólk minna máli en ég hélt. Fólk vill frekar vera grafið nálægt sínum nánustu en á fallegum stað,“ segir Dagrún Ósk. Á fyrirlestrinum á Amtsbókasafninu nefndi hún þann möguleika að þegar fólk er brennt þá er leyfilegt að grafa allt að átta duftker í hverja gröf. Fólk getur því legið hjá nánum ættingja þó ekki sé búið að taka frá gröf við hliðina. Þá nefndi hún að mörgum finnist það líka góð tilhugsun að einhver nýr bætist við gröfina því þá væru meiri líkur á að leiðið yrði áfram heimsótt í framtíðinni, því viðhaldið og minning þess látna sem upphaflega átti gröfina lifði þannig áfram.

Aðspurð hvort rannsóknin hafi skerpt á hennar eigin óskum varðandi hennar eigin dauða segir hún að hún hafi vissulega hugsað meira um málið eftir að hún fór að skoða efnið: „Ég hafði ekki velt þessu neitt sérstaklega fyrir mér, hvað ég vildi að yrði um mig eftir minn dag, áður en ég byrjaði á rannsókninni. Ég hef aðeins velt fyrir mér greftrunarsiðunum síðan, hvar ég myndi vilja hvíla og svona, en ég hef ekki komist að neinni niðurstöðu og vona auðvitað að ég eigi eftir að lifa vel og lengi ennþá,“ segir Dagrún Ósk að lokum.