„Ég yfirgaf ekki Rússland, Rússland yfirgaf mig“

Hvað myndir þú gera ef þú gætir ekki sagt það sem þú hugsar? Þetta er eitthvað sem blaðamenn í Rússlandi hafa þurft að kljást við. Þeir hafa einnig þurft að óttast um líf sitt fyrir það eitt að stunda sína vinnu. „Ég yfirgaf ekki Rússland, Rússland yfirgaf mig,“ segir Kirill Martynov. Hann segist vera enn sama manneskjan sem hann var fyrir 10 árum þegar hann var háskólakennari í Moskvu en landið er ekki það sama í dag. Áður en hann gerðist blaðamaður var hann kennari, hann hafði áhuga á stjórnmálum. Kirill vildi halda í hugmyndina um frelsi fyrir Rússa og til þess er mikilvægt að vera með fagmannlega blaðamennsku. Hann flutti því til Lettlands og hélt uppi fréttamiðli um Rússland.

Nemendur í fjölmiðlafræði við Háskólann á Akureyri fóru í námsferð til Ríga í Lettlandi fyrir skömmu. Þar fengu þeir að fara í Media Hub, sem er frjáls félagasamtök þar sem fjölmiðlafólk getur komið saman og nýtt aðstöðu þeirra eða fengið aðstoð. Teymið hjá þeim vinnur að því að sigra þær áskoranir sem fylgja flutningi blaðamanna, að vinna í stríðsástandi, sem og að byggja upp öruggt og seigt samfélag. Á Media Hub fengu nemendur að hlusta á sögur frá rússneskum blaðamönnum. Undirritaður fékk að taka viðtal við rússneskan blaðamann, hann Kirill Martynov.

Blaðamenn dæmdir hryðjuverkamenn

Kirill Martynov er aðal ritstjóri Novaya Gazeta Europe sem er sjálfstæður rússneskur fjölmiðill. Fréttamiðillinn birtir fréttir á netinu bæði á rússnesku sem og á ensku, en þar kemur fram að 6 blaðamenn þeirra hafa verið myrtir frá árinu 2000. Kirill segir að sjálfstæð blaðamennska sé talin glæpur og það eitt að skrifa um rússneska herinn eyrnarmerkir þig sem glæpamann þar í landi. „Það þýðir að enginn blaðamaður í landinu getur fjallað opinberlega um stríðið. Þar af leiðandi eru þeir blaðamenn sem eru í útlegð og fjalla um stríðið dæmdir sekir,“ segir Kirill og bætir við að sumir aðilar fjalli um stríðið innan landsins. Það er kallað „shadow reporting“. Þeir gefa ritstjórum upplýsingar sem birtar eru undir nafnleysi. Það er frekar nýr veruleiki, segir Kirill, að blaðamenn séu dæmdir hryðjuverkamenn fyrir það eitt að fjalla um það sem þeir sáu og fjalla um landið sjálft. Kirill telur að þetta hafi byrjað fyrir nokkrum árum. Hann nefnir einnig að þetta sé ekki hans land. Landið sjálft var frjálst en síðan kom einræði sem eyðilagði samfélagið.

Vopn blaðamanna er að segja sögur

Hvers vegna eru blaðamenn að skrifa þessar fréttir ef það er talið saknæmt? „Ég held að það sé vegna þess að fyrir stríð höfðum við nokkra stóra sjálfstæða miðla í Rússlandi og enginn fréttamiðill breytti stefnunni sinni [...]. Þess vegna var sjálfstæðu og óháðu miðlunum annaðhvort lokað, þeir kærðir eða neyddir til þess að yfirgefa landið,“ segir Kirill. Blaðamenn hafa einnig spurt sig hvernig þeir gætu stöðvað stríðið þar sem þeir hefðu ekki vopn. Þeir geta sagt sögur og þannig dregið úr áhuga fólks á að ganga til liðs við herinn. Þetta sé spurning um hvernig blaðamenn geta breytt eða bætt stöðuna. „Á vissan hátt eru blaðamenn í ákveðinni forréttindastöðu þar sem við þurfum ekki að stofna lífi okkar beinlínis í hættu en við getum átt yfir höfði ákæru,“ segir Kirill.

Mikill munur á fangelsi og útlegð

Kirill Martynov á yfir höfði sér 6 ára dóm í fangelsi í Rússlandi. Hann býr í Lettlandi og þarf þar af leiðandi ekki að afplána dóminn. Dómurinn féll án þess að fara í gegnum dómstóla. Hann nefnir að það sé mikill munur á því að vera í fangelsi og að vera í útlegð. Það að sakfella blaðamenn sem hafa flúið land telur Kirill að sé til þess að vekja upp ótta hjá því fólki sem enn er í landinu. Þau segja við fólkið, „sjáið þennan, hann er erlendur njósnari og öllu hans í Rússlandi hefur verið lokað. Þegar hann kemur til landsins verður hann handtekinn og mun eyða 6 árum í fangelsi.“ Kirill segir að þetta sé til þess að fólkið óttist, þegi og geri ekki neitt rangt. „Þeir nota þetta til þess að þagga niður í fólkinu.“

Fjölskyldur blaðamanna, sem ekki búa í Rússlandi og hafa verið dæmdir, geta einnig orðið fyrir áhrifum. Fjölskyldurnar geta verið yfirheyrðar og stundum gerð húsleit. Fyrrum samstarfsfélagar geta líka verið yfirheyrðir. Allt þetta er gert til þess að hræða.

Blaðamenn í Rússlandi í hættu

Einstaklingarnir sem enn eru búsettir í Rússlandi eru í mestri hættu. Ef eitthvað af upplýsingum myndu leka gætu þessir einstaklingar verið fangelsaðir og jafnvel pyntaðir eins og gerðist við úkraínsku blaðakonuna Viktoriya Roshina. Hún fjallaði um rússneska herinn og þeirra störf. Hún var tekin, pyntuð og drepin. Þeir sem ekki búa í Rússlandi geta líka lent í sakamálum segir Kirill. Enginn blaðamaður utan Rússlands hefur verið myrtur. Kirill telur að aðeins hafi verið gerð tilraun til að eitra fyrir blaðamönnum en það ekki tekist.

Ekki sama landið

Það að flytja aftur til Rússlands er frekar fjarlægt fyrir Kirill. „Mitt Rússland réðst aldrei á nágranna sína. Rússland fyrir mér var venjulegt land með ólíka menningarheima, opin landamæri og eðlilegt líf og góð menntun fyrir alla...“. Eftir að landið hóf stríðið finnst Kirill að hann geti ekki farið heim.

Kirill vitnar í því samhengi í vin sinn: „Það er líklega engin leið til að bjarga landinu, en við þurfum samt að hugsa um unga fólkið þar.“

Tjáningarfrelsið er brothætt

Hvað myndir þú segja við ungt fólk sem er að hefja starf í blaðamennsku? „Helsta áhyggjuefnið mitt og í raun aðal boðskapur minn til yngra fólks er sá að tjáningarfrelsi er mjög brothætt. Við tökum þessu sem sjálfsögðum hlut [...] en það er ekki satt,“ segir Kirill. Tjáningarfrelsi ræðst af mismunandi aðilum og mismunandi stöðum. Heimurinn í dag er jafnvel að fara í þá átt að við getum glatað hugmyndinni um tjáningarfrelsi. Þetta er barátta sem hann er ekki viss um að blaðamenn muni vinna. Þetta er tími til þess að þróa sig áfram í starfi og ungir blaðamenn munu lenda í ýmsum vandamálum. „Ég er ekki viss um að einstaklingur sem kýs að lifa eðlilegu lífi ætti að verða blaðamaður. En ef þú ákveður þig, af einhverri ástæðu, að gera þetta, mundu þá að þetta er barátta sem við munum kannski tapa,“ segir Kirill.

Ekki mikil bjartsýni

Er hægt að vera bjartsýnn fyrir framtíð Rússlands? Kirill segir að stutta svarið sé nei, engin ástæða sé fyrir því að vera bjartsýnn. Hann sagði einnig að Rússland hafi byrjað þetta stríð og með því munu þeir á endanum eyðileggja landið.

Sveinn Brimar Jónsson nemur fjölmiðlafræði við Háskólann á Akureyri