Hús dagsins: Hafnarstræti 49; Amtmannshúsið, Hvammur

Fyrir Hafnarstræti miðju standa nokkur virðuleg og reisuleg timburhús frá árunum um aldamótin 1900, sérleg kennileiti þessa svæðis og sjást langt að. Syðst og elst þessara húsa er Hafnarstræti 49, sem byggt var 1895. Einhvern tíma kallað Sýslumannshúsið eða Amtmannshúsið en síðustu áratugi skátaheimilið Hvammur. Stendur það í svonefndri Barðslaut.

Áður en vikið er að sögu Hafnarstrætis 49 væri rétt, að tæpa aðeins á því, hvernig landið lá (bókstaflega) um það leyti sem húsið var byggt. Allt til ársins 1896 var lögsagnarumdæmi Akureyrarkaupstaðar aðeins tvær aðskildar „hólmlendur“ inni í Hrafnagilshreppi. Sú syðri, Akureyri og Fjaran; síðar almennt nefnt Innbærinn, var nokkurn veginn svæðið frá Hafnarstræti 23 að Krókeyri og sú ytri Oddeyrin. Þessi byggðalög skildu að snarbrattar og illfærar brekkur í sjó fram og var það ekki fyrr en 1892 að vegslóði var lagður á milli. Ári síðar, eða 1893, keypti Akureyrarkaupstaður jörðina Stóra Eyrarland gagngert til þess að eignast land til húsbygginga (Sbr. Guðmundur Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason og Kristján Sigfússon 1993: 662). Átti bærinn þannig mestalla brekkuna allt norður að Glerárgili enda þótt svæðið tilheyrði Hrafnagilshreppi. Ári síðar reistu þeir Bjarni Einarsson skipasmiður og Due Benediktsson lögregluþjónn hús á Torfunefi. Um var að ræða fyrsta húsið sem reis á landsvæði þessu eftir að bærinn festi kaup á því sem og það fyrsta við nýja veginn milli bæjarhlutanna. Fullyrða má, að sárafátt núlifandi fólk hafi séð þetta hús berum augum, en það var rifið árið 1929. Á þessari lóð, Hafnarstræti 91, risu ári síðar miklar höfuðstöðvar KEA.

Ekki leið á löngu, uns húsunum fór að fjölga á þessari kílómetra löngu og örmjóu ræmu undir brekkunum í landi Eyrarlands. Veturinn 1895, nánar tiltekið þann 12. febrúar bókar bæjarstjórn eftirfarandi: „Amtmaður [Páll Briem] fær keypta lóð undir hús, garða, o.fl., eins og hún er upp á brún, sem sagt frá veginum fyrir miðri lautinni“. Þá fékk Páll leyfi til að grafa brunn. Ekki lágu fyrir lóðarmörk til norðurs og suðurs. Bæjarstjórn áskildi sér rétt til þess að byggingar yrðu háðar ákvörðun hennar og samþykki „meðan þessi lóð eigi komist undir bæinn“. Þar er væntanlega átt við, að landið var ekki undir umdæmi bæjarins, enda þótt hann ætti það. Í kjölfarið var Páli seldur húsgrunnur og mun hann hafa reist húsið þá um sumarið. Í svonefndri Jónsbók, sem varðveitt er á Héraðskjalasafninu á Akureyri segir orðrétt: „Byggingaheimild fyrir húsinu finnst ekki, enda ekki von, þar sem það er reist meðan allt þetta svæði, milli Akureyrar og Oddeyrar, þar sem húsið meðal annars stendur á, telst til Hrafnagilshrepps. En amtmaður, Páll Briem reisti íbúðarhúsið 1895-96 í sama stíl og það stendur enn.“ (Jón Sveinsson, 1955).

Hafnarstræti 49 er einlyft timburhús á lágum steyptum grunni, með háu portbyggðu risi og miðjukvisti að framan. Nyrsti hluti hússins er einlyftur með lágu, aflíðandi þaki. Veggir eru panelklæddir, bárujárn á þaki og sexrúðupóstar í gluggum. Grunnflötur hússins mun 17,1 x 8,9m, þar af er útbygging á neðri hæð 2,55m á breidd.

Páll Briem var fæddur á Espihóli í Eyjafirði árið 1856. Hann nam lögfræði í Kaupmannahöfn og útskrifaðist þar árið 1884 og starfaði áratuginn eftir það m.a. við málaflutning, rannsóknir á lögum og sem sýslumaður m.a. í Dalasýslu og Rangárvallasýslu. Hann sat á Alþingi árin 1887-92, fyrir Snæfellinga. Árið 1894 var hann síðan skipaður amtmaður norður- og austuramts og valdi að hafa aðsetur sitt og heimili á Akureyri. Þegar Páll kom til Akureyrar var nokkur rígur á milli bæjarhlutanna tveggja og þótti amtmanni ekki fara vel á því, að setjast að á öðrum hvorum staðnum. Hugðist hann því reisa sér aðsetur í miðjunni og sýna þannig hlutleysi sitt í verki. (Það hefur eflaust heldur ekki verið ókostur við þetta staðarval, að þarna gat hann fengið nokkurn veginn eins stóra lóð og honum sýndist). Mældi amtmaður vegalengdina milli Oddeyrar og Akureyrar og ákvarðaði, að hús hans skyldi standa þar mitt á milli. Mörgum, þ.á.m. greinarhöfundi, hefur löngum þótt þetta ankannalegur miðpunktur milli Innbæjar og Oddeyrar, svo greinilega sem staðurinn er mun nærri fyrrnefnda bæjarhlutanum og telst raunar tilheyra honum nú. Vegalengdin að ystu lóð Akureyrar árið 1895 (þar sem nú er Hafnarstræti 23) að þessu húsi mælist 300 metrar en um 700 metrar að efstu húsum Strandgötu svo þessi munur er augljós. En voru mælitæki amtmanns og hans manna svona ónákvæm, eða voru þeir svona hallir undir Akureyrina fremur en Oddeyrina? Í raun er þarna um misskilning að ræða. Þetta á sér þá skýringu, að þessi mæling miðaðist ekki við ysta hús Akureyrar og syðsta hús Oddeyrar, sem margir kunna að gefa sér, heldur einmitt þveröfugt! Viðmiðið var nefnilega miðpunkturinn milli syðsta húss Akureyrar og ysta húss Oddeyrar (sbr. Hjörleifur Stefánsson, 1986: 26). Hvaða hús þetta voru nákvæmlega fylgir ekki sögunni, en freistandi að álykta að um hafi verið að ræða tvö torfhús, annað stóð þar sem nú er Norðurgata 31 og hitt, Syðstahús eða Sibbukofi við Aðalstræti 82. Ef við mælum vegalengdina nokkurn veginn í loftlínu meðfram brekkubrúnunum á kortavef map.is kemur í ljós, að nokkurn veginn sama vegalengd mælist milli Hafnarstrætis 49 og Norðurgötu 31 til norðurs annars vegar og frá Hafnarstræti 49 til suðurs að Aðalstræti 82 hins vegar. Það eru um 1300 metrar í hvora átt. Svo ekki hefur amtmanni skeikað.

Eflaust hefur Páll haft þarna einhvern búskap og ræktun, hesta átti hann auðvitað og mun norðurhluti hússins, útbyggingin, hafa gengt hlutverki hesthúss. Þá var hann mikill áhugamaður um landbúnað og ræktun, var í hópi þeirra sem stofnuðu Ræktunarfélag Norðurlands og ennfremur formaður þess frá 1903-04. Skipulagsmál voru honum nokkuð hugleikin, og í febrúar 1904 birtist eftir hann stórmerk grein (að mati þess sem þetta ritar) í blaðinu Norðurlandi: Um skipulag bæja í Akureyrarbæ og öðrum bæjum hér á landi. Auk áhugaverðra vangaveltna um skipulag bæja hérlendis og borga erlendis, birtist þar mjög greinargóð lýsing á Akureyri frá þeim tíma og fyrirhugaðar hugmyndir um gatnaskipulag Brekkunnar.

Í Manntali árið 1902 var þetta hús nr. 11 við Hafnarstræti. Þá bjuggu hér amtmannsfjölskyldan, Páll Briem og kona hans, Álfheiður Helga Helgadóttir, fjögur börn þeirra og tvö vinnuhjú. Auk þeirra bjó Halldór Briem, bróðir Páls, þarna. Tveimur árum síðar eða 1904 urðu vistaskipti hjá Briem fjölskyldunni í Barðslaut auk hræðilegs áfalls í lok ársins. Amtmannsembættin voru lögð niður 1. ágúst 1904 og fluttust fjölskyldan þá til Reykjavíkur, þar sem Páll gerðist bankastjóri Íslandsbanka. Um svipað leyti var hann einnig kjörinn alþingismaður Akureyringa. Honum auðnaðist ekki að taka sæti á þingi, því hann lést úr lungnabólgu 17. desember 1904, aðeins 48 ára að aldri. Í langri minningargrein um Pál í blaðinu Fjallkonunni sagði m.a. „Um alt þetta land og hvarvetna þar, sem íslendingar eru, verður þetta talin óvenjulega mikil harmafregn. Óhætt mun að fullyrða, að íslenzk þjóð yfirleitt, mótstöðumenn hins framliðna ekkert síður en vinir hans, hafi talið hann einhvern hinn mesta mann samtíðar sinnar á þessu landi. Þeir, sem honum voru kunnugastir, vissu líka, að hann var einn hinna allra beztu.“ Ennfremur „Um alt land er kunnugt, hve glögt auga Páll Briem hafði fyrir nær því öllum greinum framkvæmdalífsins. [...] Hann hafði meira vit á húsagjörð og vegalagning og skipulagi bæja en flestir menn hér á landi“ (Án höfundar, 1904).

Enda þótt Páll flytti suður árið 1904 átti hann húsið hér áfram, en hingað flutti þá Guðlaugur Guðmundsson bæjarfógeti og eignaðist hann húsið eftir lát Páls. Árið 1906 fær húsið núverandi númer, 49, og skýrist það væntanlega af því, að húsaröðin frá 29-41 var reist árin þrjú á undan. Guðlaugur lést árið 1913 en ekkja hans, Olive Marie frá Svíþjóð, bjó hér áfram um skamma hríð. Árið 1915 eignaðist húsið Sigurður nokkur Fanndal og átti það um fimm ára skeið. Rak hann þar greiðasölu og gistihús í húsinu og munu hross ferðalanga hafa átt skjól í norðurhlutanum. Á þessum tíma var hesturinn ennþá þarfasti þjónninn, enda aðeins fáeinir bílar í landinu sem kom þó ekki að sök, því áratugir voru í sæmilega akvegi. Í fasteignamati árið 1918 var Hafnarstræti 49 lýst á eftirfarandi hátt: Íbúðar- og gistihús úr timbri með járnklæddu þaki, einlyft með porti og kvisti og háu risi á kjallara, byggt 1895, stærð 14,4 x 8,8m. Skúr við norðurstafn notaður sem fjós og hlaða stærð 8,8 x 2,7m. Lóðin var sögð 11.709 m2 að mestu leyti ræktuð og girt með timbri og vír. Með öðrum orðum var lóðin rúmlega hektari að stærð. Hafði hún þó verið skert nokkuð frá upphafi, því árið 1915 var húsið Fagrastræti 1, nú Eyrarlandsvegur 35, „byggt úr landi“ Hafnarstrætis 49 (sbr. Steindór Steindórsson 1993: 84). Núverandi lóð hússins telst hins vegar „aðeins“ 2095 fermetrar skv. fasteignaskrá. Árið 1920 keypti húsið Steingrímur Jónsson frá Gautlöndum við Mývatn, en sama ár var hann skipaður sýslumaður. Húsið dró löngum nafn af þeim embættismönnum sem þarna bjuggu, Amtmannshús eftir Páli Briem og Sýslumannshúsið eftir þeim Guðlaugi og síðar Steingrími. Gegndi Steingrímur embættum bæjarfógeta og sýslumanns Eyfirðinga uns hann fór á eftirlaun árið 1934. Hann bjó hér áfram eftir það, eða allt til í lok árs 1956. Akureyrarbær keypti húsið af erfingjum hans árið 1957 og leigði þar út íbúðir og herbergi.

Árið 1962 hyllti undir kaflaskil í sögu hins tæplega sjötuga timburhúss í Barðslaut. En þá, á 100 ára afmælisári Akureyrarbæjar og þegar 50 ár voru liðin frá upphafi skátastarfs á Íslandi, færði bærinn skátum á Akureyri húsið að gjöf ásamt afnotum af lóðinni. Sú kvöð var á, að skátar máttu hvorki selja húsið, leigja til langframa eða gefa án samþykkis bæjarins. Það var svo ekki fyrr en fimm árum síðar, eða 1967, að skátar fengu húsið formlega afhent. Þá átti skátastarf á Akureyri 50 ára afmæli. En svo rausnarleg og þakkarverð sem þessi höfðinglega gjöf var, var það ekki svo, að skátarnir hafi fengið þarna fullbúið og fullkomið félagsheimili fyrir ekki neitt. Öðru nær. Ástand hússins var orðið nokkuð bágborið og þarfnaðist það ekki aðeins mikilla endurbóta heldur í raun algjörrar endurbyggingar svo það mætti þjóna sem félagsheimili. Fóru þær viðgerðir fram á næstu misserum, og voru þær endurbætur gerðar eftir teikningum Tómasar Búa Böðvarssonar. Sáu skátar nánast alfarið um framkvæmdina, bygginganefnd skipuðu þeir Aðalgeir Pálsson, Ingólfur Ármannsson, Finnbogi Jónasson, Jóhann Gunnar Ragúels, Richard Þórólfsson og Dúi Björnsson. Þá nutu skátar mikillar velvildar Skapta Áskelssonar í Slippnum en starfsmenn á hans vegum munu hafa annast meiri háttar framkvæmdir, ásamt meðlimum í St. Georgsgildinu á Akureyri. Auk þess lögðu skátar á öllum aldri hönd á plóg með einum eða öðrum hætti, framkvæmdir eða fjáraflanir, við þessa endurbyggingu (sbr. Hrefna Hjálmarsdóttir, 2016).

Það er skemmst frá því að segja, að húsið þjónaði skátum á Akureyri í tæpa hálfa öld, síðustu áratugina undir nafni Skátafélagsins Klakks að ógleymdum St. Georgsgildunum; St. Georgsgildinu á Akureyri og St. Georgsgildinu Kvisti. Það var í september 1994 sem greinarhöfundur mætti á sinn fyrsta skátafund í kjallarann í Hvammi, nánar tiltekið hjá ylfingasveitinni Smáfólki og hefur hann verið viðloðandi skátastarf allar götur síðan; setið í stjórn skátafélagsins Klakks frá 2014 og meðlimur í St. Georgsgildinu á Akureyri. Það má einnig, til gamans, fylgja sögunni hér að sumarið 2001 var sá sem þetta ritar í sumarvinnu hjá skátunum, m.a. við slátt og aðrar framkvæmdir við Hvamm, og komst þar á bragðið við að drekka kaffi. Og hversu marga kaffibolla greinarhöfundur drekkur nú, dag hvern, skal ósagt látið hér enda myndu lesendur eflaust margir súpa hveljur við þær upplýsingar...

Þegar greinarhöfundur var viðloðandi þetta hús á árunum 1994 til 2016 var innra skipulag þess einhvern veginn á þessa leið: Í kjallara voru fjögur flokksherbergi austanmegin (enda aðeins gluggar á þeirri hlið kjallara) auk sveitarherbergis í SV-horni. Sveitarherbergið, sem raunar var aðeins sjónarmun stærra en flokksherbergin, var gluggalaust. Þar voru einnig tvær kompur eða búnaðargeymslur. Á neðri hæð var gengið inn að vestan og tvennar inngöngudyr. Nyrðri inngangur var á útbyggingunni og þar voru anddyri og snyrtingar. Úr anddyrinu var gengið annars vegar inn í samkomusal sem náði að suðurenda hússins, austanmegin. Hins vegar inn á skrifstofu. Úr skrifstofunni var svo gengið inn á gang, þar sem voru stigar á efri hæð og niður í kjallara, smærri forstofa, eldhús og vinnuherbergi foringja syðst í vesturhluta. Í norðurenda rishæðar var húsvarðaríbúð en á „suðurlofti“ fundarherbergi St. Georgsgildisins á Akureyri, Róverstofan eða „Goggaherbergið“. Enda þótt skátastarf færi fram á hinum ýmsu stöðum í hverfum bæjarins var Hvammur ævinlega eins konar miðstöð skátastarfs í bænum. Það var svo árið 2005 sem umsvif Klakks fluttust að mestu að Hömrum, þar sem byggð hafði verið upp stórkostleg útilífsmiðstöð. Varð nú öllu rórra yfir Hvammi, enda þótt einhver starfsemi færi þar fram, einkanlega að vetrum, þegar illfært gat verið á Hamra. En þegar kom fram yfir 2010 var orðið ljóst, að Hvammur gæti ekki fullnægt þörfum Klakks til frambúðar. Kom þar til hvort tveggja, að húsið stóðst ekki öryggiskröfur varðandi brunavarnir og aðgengi auk þess sem mjög dýrar framkvæmdir við viðhald og endurbætur voru orðnar verulega aðkallandi. Árið 2016 flutti Klakkur síðan endanlega úr Hvammi og húsið selt, og var það afhent nýjum eigendum í ársbyrjun 2018.

Nýir eigendur Hafnarstrætis 49 breyttu húsinu í einbýlishús og hafa unnið að gagngerum endurbótum hússins að innan jafnt sem utan. Fyrir vikið er húsið í eins góðri hirðu og best verður á kosið og til sérlegra mikillar prýði á þessum skemmtilega og áberandi stað. Meðfylgjandi eru einmitt nokkrar myndir, sem sýna endurbyggingarferlið sl. ár. Húsið er að sjálfsögðu aldursfriðað og fær í Húsakönnun 2012 umsögnina að það sé einstakt hús sem lagt er til að hljóti hverfisvernd. Efsta myndin með þessari grein er tekin 15. desember 2022. Einnig myndir sem sýna Hafnarstræti 49 fyrir og á mismunandi stigi viðgerða (og á öllum árstíðum). Þær eru teknar 15. maí 2016, 7. janúar, 14. október og 17. nóvember 2018 og 25. ágúst 2019 og birtast hér í tímaröð.

Heimildir:

Án höfundar. 1904. Páll Briem (minningargrein). Í Fjallkonunni. 21. árg. 51. tbl. 52612097 (timarit.is)

Guðmundur Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Fasteignamat 1918. Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri.

Hjörleifur Stefánsson. 1986. Akureyri: Fjaran og Innbærinn byggingarsaga. Reykjavík: Torfusamtökin.

Hjörleifur Stefánsson, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2012. Húsakönnun- Fjaran og Innbærinn. Minjasafnið á Akureyri. Pdf-skjal á slóðinni http://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Fjaran-og-Innbaerinn-2012.pdf

Hrefna Hjálmarsdóttir. 2016. Hvammur. Skátaheimilið: Aukablað í Fermingarblað Skátastarf, 33. Árg. 1. tbl. Án blaðsíðutals.

Jón Sveinsson. 1955. „Jónsbók“. Handrit Jóns Sveinssonar bæjarstjóra um lóðaúthlutanir og byggingar á Akureyri til ársins 1933. Óútg. varðv. á Hsksjs. Ak.

Steindór Steindórsson. 1993. Akureyri; höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík: Örn og Örlygur

Ýmis manntöl og gögn á vef Héraðsskjalasafns og manntal.is, greinar á timarit.is; og ýmsar vefsíður, sjá tengla í texta.